Rối loạn mỡ máu ở trẻ em: Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị, phòng ngừa

Nhiều trẻ em ở độ tuổi dậy thì và tiền dậy thì được phát hiện cholesterol trong máu cao, gióng lên hồi chuông báo động về tình trạng rối loạn mỡ máu ở trẻ em.

Em Hoàng Tuấn (12 tuổi, ngụ quận Bình Tân, TP.HCM) bị rối loạn mỡ máu trên nền thể trạng thừa cân – béo phì. Em được phát hiện cholesterol trong máu cao sau đợt khám sức khỏe tổng quát với chỉ số mỡ máu toàn phần là 270 mg/dL (ở người bình thường là dưới 200 mg/dL) và chỉ số LDL-C là 190 mg/dL (ở người bình thường là dưới 130 mg/dL). Qua khai thác bệnh sử, BS.CKI Vũ Năng Phúc, Trưởng khoa Tim bẩm sinh, Trung tâm Tim mạch Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM cho biết, bản thân em Tuấn luôn trong tình trạng thừa cân từ nhỏ, lại thường xuyên sử dụng thức ăn nhanh và món chiên rán. Quan trọng hơn, em gần như không tập thể dục mà phần lớn thời gian rảnh chỉ chơi game, xem tivi.

Một trường hợp với bệnh cảnh khác là em Minh Khang (13 tuổi, ngụ quận Tân Bình, TP.HCM). Em được phát hiện rối loạn lipid máu khi khám sức khỏe. Bố mẹ của em đều mắc bệnh mạch vành mạn và rối loạn lipid khi còn rất trẻ. Em có cân nặng bình thường, chế độ ăn sinh hoạt khoa học. Vì vậy, khả năng cao em có tình trạng rối loạn lipid có tính gia đình.

Khác với hai trường hợp nêu trên, bé gái Trà My (9 tuổi, Q. Bình Thạnh, TP.HCM), không có tiền sử gia đình bị mỡ máu cao, cân nặng trong giới hạn bình thường, có chế độ ăn lành mạnh. Tuy nhiên, kết quả xét nghiệm máu tổng quát phát hiện rối loạn lipid máu. Sau đó em được làm xét nghiệm gen di truyền nhằm tìm nguyên nhân rối loạn lipid máu. Kết quả cho thấy em mắc một dạng đột biến đa gen không có tính gia đình. Theo bác sĩ Phúc, bé Trà My gặp phải tình trạng rối loạn lipid máu nguyên phát, bẩm sinh.

Bác sĩ Phúc cho biết, may mắn cả 3 bé đều phát hiện bệnh sớm, chỉ số mỡ máu không quá cao so với mức cho phép và không phải thuộc nhóm nguy cơ tim mạch cao nên có thể điều chỉnh bằng thuốc uống, kết hợp với thay đổi lối sống và thói quen ăn uống khoa học hơn. Và khám kiểm tra lại sau 3 tháng.

BS.CKI Vũ Năng Phúc khám tim mạch cho trẻ tại Phòng khám Tim mạch Nhi, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM. Ảnh: Bệnh viện cung cấp

“Người trưởng thành không phải đối tượng duy nhất bị bệnh lý rối loạn lipid máu. Trẻ em ở mọi lứa tuổi đều có nguy cơ bị mỡ máu cao nếu lượng LDL-C hoặc chất béo trung tính tích tụ trong máu quá cao, trong khi lượng HDL-C quá thấp. Tình trạng này nếu kéo dài mà không được phát hiện có thể gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe, đặc biệt là các vấn đề về tim mạch, khi trẻ trưởng thành. Cụ thể, mỡ máu ở trẻ sẽ dẫn đến sự hình thành các mảng bám trên thành động mạch, làm thu hẹp lòng động mạch và chặn dòng máu đến tim, gây ra bệnh mạch vành, nhồi máu cơ tim và đột quỵ”, bác sĩ Phúc cho biết.

Chỉ số cholesterol bình thường và cholesterol cao quá mức cho phép được quy định như sau:

Tại Hoa Kỳ, có 20% trẻ em từ 6-19 tuổi bị rối loạn một hoặc nhiều giá trị lipid máu. Tỷ lệ cụ thể của từng loại rối loạn như sau (lưu ý rằng một đứa trẻ có thể có nhiều loại rối loạn lipid máu kết hợp):

• Tăng cholesterol toàn phần (TC; ≥200 mg / dL]) chiếm 7,1 %
• Tăng LDL-C (≥130 mg/dL) chiếm 6,4%
• Tăng non HDL-C (≥145 mg/dL) chiếm 6,4%
• Tăng triglyceride (≥130 mg/dL) chiếm 10,2%
• Giảm HDL-C (<40 mg/dL) chiếm 12,1%

Theo nghiên cứu NHANES từ năm 1996 đến năm 2006, thanh thiếu niên có chỉ số khối cơ thể (BMI) càng cao thì tỷ lệ rối loạn lipid máu càng cao. Cụ thể tỷ lệ rối loạn lipid máu ở thanh niên có cân nặng bình thường, thừa cân (BMI thuộc bách phân vị thứ 85 – 95 ) và béo phì (BMI trên bách phân vị thứ 95 ), tương ứng là 14%, 22 % và 43%.

Nguyên nhân gây rối loạn lipid máu ở trẻ em

Rối loạn mỡ máu có thể do:

• Nguyên phát: do đột biến đơn gen hoặc đa gen dẫn đến việc sản xuất quá mức hoặc làm giảm thanh thải triglycerides and LDL-C, hoặc trong việc sản xuất thiếu hoặc thanh thải quá mức HDL-C.
• Thứ phát: Nguyên nhân do lối sống và các yếu tố khác.

Cùng với yếu tố di truyền, thừa cân – béo phì là yếu tố nguy cơ của tình trạng mỡ máu cao ở trẻ em.

Nguyên nhân thứ phát quan trọng nhất là lối sống ít vận động với chế độ ăn quá nhiều năng lượng, chất béo bão hòa, cholesterol và chất béo chuyển hóa. Chất béo chuyển hóa là các axit béo không no được sử dụng trong một số thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn chiên rán nhiều dầu, thức ăn nhanh (pizza, gà rán, khoai tây chiên…).

Các nguyên nhân thứ phát phổ biến khác bao gồm: đái tháo đường, bệnh thận mạn, xơ gan, bệnh gan ứ mật, suy giáp, thuốc (thiazid, chẹn beta, retinoid, các thuốc kháng retrovirus hoạt tính cao, cyclosporine, tacrolimus, estrogen và progestins và glucocorticoids).

Triệu chứng và dấu hiệu

Rối loạn lipid máu thường không gây triệu chứng. Những trường hợp rối loạn lipid nặng có thể có các biểu hiện như:

• Mức độ triglycerides cao (> 500 mg/dL [> 5,65 mmol/L]) có thể gây viêm tụy cấp. Nồng độ triglyceride rất cao cũng có thể gây ra gan lách to, dị cảm, khó thở và lú lẫn, u vàng phát ban trên thân, lưng, khuỷu tay, mông, đầu gối, bàn tay và bàn chân.
• Mức LDL-C cao có thể gây ra vòng giác mạc và xanthomas ở gân Achilles, khuỷu tay, và gối và trên các khớp nối cổ bàn chân, hoặc xanthelasma (mảng vàng giàu lipid trên mi mắt).
• Bệnh nhân tăng cholesterol máu có tính chất gia đình đồng hợp tử có thể có giác mạc hình cung, xanthoma gân và xanthelasma cộng với xanthoma phẳng hoặc củ.

Xanthelasma là các mảng vữa vàng nhạt, dạng phẳng hoặc dạng nốt, thường không đau.

Điều trị và phòng ngừa rối loạn mỡ máu ở trẻ em

Bác sĩ Phúc cho biết, phương pháp hiệu quả nhất để điều trị rối loạn lipid máu ở trẻ là hướng trẻ tới một chế độ ăn uống khoa học song song với tập luyện đều đặn. Cha mẹ cần khuyến khích trẻ thực hiện những điều sau:

• Ăn thực phẩm chứa ít chất béo toàn phần, chất béo bão hòa, chất béo chuyển hóa và cholesterol. Tổng lượng chất béo mà một đứa trẻ tiêu thụ phải bằng 30% hoặc ít hơn tổng lượng calo hàng ngày (lời khuyên này không áp dụng với trẻ dưới 2 tuổi). Trong đó, chất béo bão hòa nên duy trì ở mức dưới 10% tổng lượng calo hàng ngày và chất béo chuyển hóa thì nên tránh tối đa. Đối với những trẻ thuộc nhóm nguy cơ cao, chất béo bão hòa nên được hạn chế ở mức 7% tổng lượng calo còn cholesterol trong khẩu phần là 200mg mỗi ngày.
  Một số loại thực phẩm cần được tăng cường trong khẩu phần ăn của trẻ là ngũ cốc không đường, trái cây, sản phẩm từ sữa ít béo, thịt gia cầm bỏ da, cá béo… Tránh dung nạp thức uống có cồn, thức ăn nhiều dầu mỡ, thực phẩm chế biến sẵn, thức ăn nhanh, sản phẩm từ sữa nguyên kem…
• Thay thế chất béo bão hòa bằng chất béo không bão hòa: Chất béo bão hòa thường ở thể rắn và có nguồn gốc từ mỡ động vật, dầu dừa, dầu cọ. Chất béo không bão hòa là chất lỏng và có nguồn gốc từ thực vật. Dầu ô liu, dầu hạt cải và dầu đậu phộng là những chất béo không bão hòa nên có mặt trong thực đơn của trẻ bị mỡ máu cao.
• Tập thể dục thường xuyên: Hãy tập cho trẻ thói quen vận động bằng các môn thể thao thú vị như đạp xe, bơi lội, đá bóng, cầu lông… Để trẻ có thêm động lực tập luyện, bố mẹ nên tham gia chơi cùng con. Nghiên cứu cho thấy vận động tối thiểu 30 phút/ngày sẽ giúp nâng cao mức HDL-C và giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch cho cả gia đình.
• Duy trì cân nặng hợp lý: Trẻ cần giữ cân nặng tương xứng với chiều cao theo tuổi, tránh tình trạng thừa cân – béo phì vì đây là tiền căn của một loạt bệnh lý đe dọa trẻ trong tương lai.

“Nếu tình trạng bệnh nặng hoặc các biện pháp can thiệp này không hiệu quả, bác sĩ sẽ xem xét sử dụng thuốc hỗ trợ khi trẻ trên 8 tuổi. Sử dụng thuốc nào tùy thuộc vào thể trạng cũng như mức độ rối loạn lipid máu của từng trẻ. Cha mẹ cần cho trẻ uống thuốc đúng và đủ liều, không tự ý tăng/giảm liều thuốc hoặc cho trẻ ngưng uống thuốc”, bác sĩ Phúc nhấn mạnh.

Tầm soát phát hiện sớm tình trạng rối loạn mỡ máu ở trẻ em

Bác sĩ Phúc cho biết, hầu hết các bậc cha mẹ không biết chỉ số cholesterol của con mình, cho đến khi trẻ tình cờ được phát hiện mỡ máu cao sau một cuộc kiểm tra sức khỏe tổng quát. Lúc này, có thể tình trạng của trẻ đã trở nên nghiêm trọng.

Hiệp hội Nhi khoa Hoa Kỳ hướng dẫn sàng lọc rối loạn lipid máu cho trẻ em và thanh thiếu niên như sau:

• Trẻ em có một trong các yếu tố nguy cơ (béo phì, đái tháo đường, cao huyết áp, tiền sử gia đình bị tăng lipid máu nặng hoặc bệnh mạch vành sớm, phơi nhiễm thuốc lá) hoặc có các bệnh lý làm tăng nguy cơ tim mạch (rối loạn lipid máu gia đình; bệnh thận mạn; bệnh Kawasaki; cấy ghép mạch máu; ung thư; một số bệnh tim bẩm sinh như hẹp eo động mạch chủ, hẹp chủ, chuyển vị đại động mạch, bất thường mạch vành; bệnh cơ tim; bệnh hệ thống; nhiễm HIV; trầm cảm và rối loạn lưỡng cực ở trẻ vị thành niên): xét nghiệm lipid máu khi đói mỗi 1 – 3 năm nếu yếu tố nguy cơ vẫn còn.
• Trẻ em không có các yếu tố nguy cơ: xét nghiệm lipid máu một lần trước tuổi dậy thì (thường là từ 9 đến 11 tuổi) và một lần nữa ở tuổi 17 đến 21.

Phòng khám Tim mạch Nhi, Trung tâm tim mạch Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh thăm khám, tầm soát và điều trị các bệnh lý tim mạch cho trẻ nhỏ. Phòng khám quy tụ đội ngũ bác sĩ trình độ chuyên môn sâu, yêu thương và hiểu tâm lý trẻ nhỏ, đảm bảo cho các bé luôn cảm thấy thoải mái, an tâm trong quá trình khám và điều trị.