Xạ trị vùng đầu cổ là phương pháp điều trị dành cho các trường hợp ung thư ở khu vực đầu – cổ như họng, thanh quản, tuyến nước bọt, tuyến giáp,… Tuy mang đến hiệu quả khả quan, nhưng người bệnh cũng có thể gặp một số tác dụng phụ của xạ trị vùng đầu cổ. Dưới đây là những thông tin về chủ đề này, được BS.CKII Nguyễn Thế Hiển, Trưởng khoa Xạ trị, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM chia sẻ.
Xạ trị vùng đầu cổ là phương pháp sử dụng tia bức xạ năng lượng cao (như tia X) hoặc các hạt khác để tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của tế bào ung thư tại các cơ quan thuộc vùng đầu – cổ như: hầu họng, tuyến giáp, tuyến nước bọt, khoang miệng, tủy sống, thân não, tuyến mang tai, tuyến dưới hàm, thanh quản, cơ siết hầu, ốc tai, xương hàm, cấu trúc thị giác… và các hạch bạch huyết lân cận. Ngoài ra, xạ trị còn giúp bảo tồn tối đa chức năng của các cơ quan ở vùng này và cải thiện chất lượng sống cho người bệnh.
Có 2 kỹ thuật xạ trị chính gồm:
Xạ trị có thể thực hiện đơn lẻ hoặc kết hợp với hóa trị, phẫu thuật.
Quy trình xạ trị vùng đầu cổ được thực hiện như sau:
Sau xạ trị, người bệnh có thể gặp các nguy cơ về răng miệng như hoại tử xương hàm, sâu răng nhanh, nhiễm nấm, xơ hoá hàm. Do đó, trước khi bắt đầu điều trị, người bệnh cần được khám răng miệng kỹ lưỡng. Các răng sâu, nhiễm trùng,… sẽ được điều trị hoặc nhổ. Người bệnh có thể cần làm máng răng để áp fluorine lên răng, tránh nguy cơ sâu răng và cần khám nha khoa định kỳ. Bác sĩ sẽ hướng dẫn người bệnh chăm sóc răng miệng trong suốt quá trình xạ trị ung thư.
Người bệnh ung thư đầu cổ có thể bị sụt cân, suy dinh dưỡng do ăn uống khó khăn hoặc do tâm lý lo lắng. Bác sĩ sẽ đánh giá cân nặng, BMI, khẩu phần ăn của người bệnh và có thể điều chỉnh để đảm bảo người bệnh đủ sức khỏe để điều trị; đồng thời dự phòng sonde/PEG, trị liệu nuốt.
Trước xạ trị, phụ nữ sẽ được kiểm tra tình trạng mang thai (thông thường cần tránh xạ trị trong thai kỳ). Trường hợp bắt buộc, bác sĩ sẽ hội chẩn đa chuyên khoa, ước tính liều cho thai và che chắn để đảm bảo an toàn tối đa.
Nếu người bệnh có máy tạo nhịp tim hoặc có cấy ghép thiết bị điện tử, bác sĩ và kỹ thuật viên khoa xạ trị cần kiểm tra, theo dõi thiết bị để tránh nhiễu loạn hoặc hỏng hóc do tia xạ. Nếu người bệnh có máy tạo nhịp/ICD, bác sĩ sẽ tính liều tích lũy đến thiết bị và phân tầng nguy cơ, theo dõi phù hợp theo hướng dẫn AAPM TG-203.
Người bệnh được yêu cầu bỏ thuốc lá và ngừng uống rượu, bia trước và trong quá trình xạ trị. Các yếu tố này có thể gây kích ứng niêm mạc miệng và họng, làm chậm quá trình lành vết thương, giảm hiệu quả điều trị.
Người bệnh được làm mặt nạ bằng nhựa dẻo, vừa khít, ôm sát đầu và cổ để giữ cố định tư thế, đảm bảo mỗi lần chiếu tia có độ chính xác cao. Mặt nạ được thiết kế sao cho người bệnh vẫn có thể thở bình thường khi mang.
Tại thời điểm nào đó trong quá trình xạ trị, có thể mặt nạ không vừa với người bệnh do cân nặng, khối u thay đổi hoặc lý do khác. Lúc này bác sĩ sẽ điều chỉnh mặt nạ hoặc cần làm mới.
Sau khi đã hoàn thành xong mặt nạ xạ trị, người bệnh sẽ được chụp CT mô phỏng, có thể kết hợp với MRI hoặc PET/CT. Hình ảnh này giúp bác sĩ xác định chính xác vị trí khối u, hạch di căn và các cơ quan có nguy cơ (tim, tủy sống, tuyến nước bọt…). Dữ liệu này được chuyển vào hệ thống lập kế hoạch để bác sĩ, kỹ sư khoa Xạ trị tính toán liều xạ tối ưu.
Người bệnh xạ trị vùng đầu cổ sẽ được xạ trị có hướng dẫn hình ảnh (IGRT) hàng ngày. Trong quá trình xạ trị có thể xảy ra các thay đổi về cân nặng hoặc kích thước khối u giảm nhanh, người bệnh sẽ cần chụp CT lại để điều chỉnh kế hoạch xạ trị.
Sau khi xạ trị vùng đầu mặt cổ, người bệnh có thể gặp phải các tác dụng phụ như:
Người bệnh thường có cảm giác mệt mỏi vào cuối buổi điều trị. Nguyên nhân không chỉ do tác động của tia xạ mà còn liên quan đến tình trạng thiếu ngủ, lo âu, dinh dưỡng kém… Do đó họ cần có chế độ chăm sóc đặc biệt, ngủ đủ giấc, bổ sung dinh dưỡng… Tình trạng này sẽ hồi phục sau vài tuần.
Xạ trị có thể gây khô miệng, viêm niêm mạc miệng và họng, dẫn đến đau rát, loét miệng, khó nuốt…, ảnh hưởng đến ăn uống và giao tiếp. Tình trạng này khởi phát sau 2 – 3 tuần và sẽ cải thiện sau điều trị. Người bệnh cần uống nhiều nước và chăm sóc răng miệng kỹ lưỡng, sử dụng bàn chải đánh răng mềm, dùng chỉ nha khoa hàng ngày, súc miệng thường xuyên…
Tuyến nước bọt có thể bị tổn thương trong quá trình xạ trị đầu cổ, gây giảm tiết nước bọt và khô miệng. Do đó làm tăng nguy cơ gây sâu răng, nhiễm trùng răng miệng và khó nhai nuốt. Tình trạng này có thể chỉ tạm thời trong vài tháng nhưng cũng có thể kéo dài vĩnh viễn.
Người bệnh có thể thay đổi vị giác, cảm thấy thức ăn có vị kim loại hoặc mất vị giác. Tình trạng này có thể kéo dài nhiều tháng sau điều trị.
Tình trạng đau miệng, khô miệng và thay đổi vị giác khiến người bệnh khó khăn khi ăn uống. Lúc này, người bệnh cần uống nhiều nước, bổ sung nước trái cây (tránh trái cây có vị chua) hoặc trà thảo mộc; ăn các thức ăn mềm, ẩm hoặc xay nhuyễn, dễ tiêu hóa; có thể chia bữa ăn làm nhiều lần với khẩu phần nhỏ… Một số trường hợp cần can thiệp sớm dinh dưỡng và trị liệu nuốt.
Trong quá trình xạ trị, những tác dụng phụ tại vùng miệng và họng thường làm giảm cảm giác ngon miệng, khiến người bệnh chán ăn và dễ sụt cân. Người bệnh nên có chế độ ăn uống đa dạng thực phẩm, ưu tiên các món ăn giàu dinh dưỡng, nhất là protein và chất béo lành mạnh. Có thể thư giãn, vận động nhẹ trước bữa ăn để làm tăng cảm giác thèm ăn.
Xạ trị có thể ảnh hưởng đến dây thanh và các cấu trúc lân cận, gây khàn tiếng, thay đổi giọng nói. Tình trạng này thường rõ rệt hơn khi người bệnh chiếu xạ thanh quản hoặc vừa xạ trị, vừa kết hợp phẫu thuật hoặc hóa trị (kèm Cisplatin).
Da ở vùng được chiếu xạ thường đỏ, khô, bong tróc hoặc sạm màu, triệu chứng giống bỏng nhẹ và có thể kèm đau, ngứa. Bác sĩ sẽ hướng dẫn người bệnh sử dụng một số sản phẩm chăm sóc da nếu cần. Lưu ý tránh bôi kem trước buổi xạ.
Trong thời gian điều trị, không nên để vùng da xạ trị tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Nếu cần ra ngoài, nên thoa kem chống nắng và che chắn bằng áo, khăn… Không nên trang điểm, sử dụng nước hoa ở vùng da đó.
Nếu vùng chiếu xạ gồm da đầu, người bệnh có thể gặp tác dụng phụ xạ trị đầu cổ là rụng tóc tại vị trí xạ. Tóc vẫn có thể mọc lại nếu liều xạ không cao; xạ trị liều cao có thể rụng vĩnh viễn.
Một số trường hợp người bệnh bị giảm thính lực hoặc ù tai, nhất là khi tai nằm trong trường chiếu xạ. Nguyên nhân là do tổn thương ống tai, tai giữa hoặc thần kinh thính giác. Đây là phản ứng bình thường và có thể kéo dài tạm thời hoặc vĩnh viễn.
Xạ trị có thể dẫn đến một số thay đổi ngoại hình như sạm da, rụng tóc… Những thay đổi này ảnh hưởng đến thẩm mỹ và tâm lý, khiến người bệnh tự ti, lo lắng. Nhưng các thay đổi này có thể phục hồi dần khi quá trình điều trị kết thúc. Người bệnh có thể cần hỗ trợ tâm lý và vật lý trị liệu bạch huyết.
Ngoài ra, xạ trị có thể gây một số độc tính muộn như: suy giáp (cần theo dõi TSH định kỳ), khít hàm (trismus), xơ hoá cổ, phù bạch huyết, hoại tử xương hàm.
Trong quá trình xạ trị vùng đầu cổ, người bệnh cần được chăm sóc đặc biệt để giảm nhẹ tác dụng phụ và duy trì hiệu quả điều trị. Các nguyên tắc chăm sóc gồm:
Người bệnh thường gặp khó khăn khi ăn uống do đau rát, khô miệng, thay đổi vị giác… Do đó cần chuẩn bị thực phẩm mềm, dễ nuốt, giàu dinh dưỡng. Một số trường hợp người bệnh cần hỗ trợ nuôi ăn qua sonde/PEG khi cần.
Trong khi điều trị, người bệnh cần vệ sinh răng miệng nhẹ nhàng, dùng sản phẩm chăm sóc răng miệng chứa fluoride, nước súc miệng không cồn và khám răng định kỳ để giảm nguy cơ viêm loét, sâu răng. Người bệnh cũng cần uống nước thường xuyên.
Tùy theo tình trạng người bệnh, bác sĩ tại bệnh viện có thể chỉ định sử dụng thuốc giảm đau, dung dịch súc miệng có chứa chất gây tê hoặc các thuốc bảo vệ niêm mạc để giảm đau miệng và họng.
Da vùng đầu, cổ rất dễ tổn thương. Người bệnh cần tránh gãi, chà xát; không dùng hóa chất mạnh hoặc mỹ phẩm trên vùng da chiếu xạ. Bác sĩ có thể chỉ định các loại kem dưỡng ẩm, thuốc bôi chuyên biệt để giảm viêm da. Không bôi sản phẩm trước buổi xạ.
Người bệnh nên vận động nhẹ nhàng như đi bộ, kết hợp nghỉ ngơi, thư giãn để duy trì thể lực và tinh thần.
Người bệnh cần tái khám theo lịch hẹn với bác sĩ khoa Xạ trị để theo dõi các chỉ số cân nặng, dinh dưỡng, tình trạng da, các tác dụng phụ khác, xét nghiệm TSH định kỳ để điều chỉnh kế hoạch điều trị nếu cần và hạn chế biến chứng lâu dài.
Để đặt lịch khám, tư vấn và xạ trị vùng đầu cổ tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách hàng có thể liên hệ theo thông tin:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Xạ trị vùng đầu cổ là phương pháp điều trị hiệu quả, mang đến hy vọng chữa khỏi bệnh cho người bệnh mắc các chứng ung thư vùng đầu và cổ. Trong quá trình điều trị, người bệnh cần được chăm sóc toàn diện từ tinh thần, dinh dưỡng, vệ sinh, giảm đau… để giảm thiểu các tác dụng phụ và duy trì chất lượng cuộc sống, nhằm đạt hiệu quả điều trị và phục hồi tối ưu.
