Kể từ khi vắc xin đầu tiên được phát triển vào năm 1796 trong phòng ngừa bệnh đậu mùa, đã có nhiều phương pháp sản xuất vắc xin khác nhau ra đời nhằm phục vụ cho việc phòng ngừa đa dạng các căn bệnh nguy hiểm. Trong số đó, vaccine tiểu đơn vị chính là một trong những loại vắc xin an toàn và được sử dụng rộng rãi nhất, mang hiệu quả chống lại nhiều bệnh truyền nhiễm phổ biến, chẳng hạn như viêm gan B, viêm màng não mô cầu, uốn ván, bạch hầu, zona thần kinh…
Bài viết có sự tham vấn y khoa của BS. Phạm Đình Đông, Quản lý Y khoa vùng 7 Miền Bắc, Hệ thống tiêm chủng VNVC.
Vaccine tiểu đơn vị (Subunit Vaccine) là loại vắc xin được điều chế từ một mảnh nhỏ tinh khiết của tác nhân gây bệnh thay vì toàn bộ như các loại vắc xin sống khác. Các mảnh nhỏ này không có khả năng gây bệnh nên vắc xin tiểu đơn vị được đánh giá là có mức độ an toàn cao.
Theo các chuyên gia y tế, vắc xin tiểu đơn vị là vắc xin hiện đại, được chế tạo dựa trên các kháng nguyên protein hoặc peptide tinh khiết và tái tổ hợp cao, hỗ trợ tạo ra khả năng miễn dịch giúp cơ thể chống lại mầm bệnh. Vắc xin thường đạt độ tinh khiết cao, an toàn và ổn định, phù hợp với cả những người có khả năng phản ứng của hệ miễn dịch suy yếu. (1)
Vắc xin tiểu đơn vị ra đời cũng trở thành một trong những dấu mốc mới cho sự tiến hóa vượt trội trong ngành vắc xin học, được thúc đẩy đáng kể bởi những tiến bộ trong sinh học phân tử và kỹ thuật di truyền.
Theo lịch sử ghi nhận, vacxin tiểu đơn vị đầu tiên được chính thức cấp phép vào những năm 1980, là vắc xin viêm gan B – được chế tạo bằng công nghệ DNA tái tổ hợp, men tế bào được thiết kế để sản xuất kháng nguyên bề mặt của virus viêm gan B. Đến năm 1990, nhiều loại vaccine tiểu đơn vị khác đã được phát triển nhắm vào các bệnh nguy hiểm khác như viêm màng não, viêm phổi… (2)
Sự phát triển của vaccine tiểu đơn vị đã dẫn đến những tiến bộ to lớn bao gồm tiến bộ trong quy trình tinh chế – sáng tạo vắc xin an toàn hơn; khả năng nhắm vào nhiều kháng nguyên và cải thiện tính ổn định cũng như bảo quản vắc xin.
Chất bổ trợ (adjuvants) hay còn gọi là tá dược là các chất hoặc hợp chất được thêm vào thành phần của vắc xin với mục đích làm tăng cường hiệu quả đáp ứng miễn dịch của vắc xin đó. Chất bổ trợ có thể bao gồm các hợp chất phân tử nhỏ tổng hợp, các chiết xuất tự nhiên phức tạp và các vật liệu dạng hạt.
Vaccine tiểu đơn vị được biết đến là loại vắc xin chỉ sử dụng một phần nhỏ kháng nguyên kích thích hệ thống miễn dịch thay vì toàn bộ tác nhân gây bệnh. Mặc dù đây là phương pháp làm vắc xin có độ an toàn và ổn định hơn, nhưng việc này đòi hỏi vắc xin phải kết hợp với các chất bổ trợ để tạo ra phản ứng miễn dịch bảo vệ mạnh mẽ. Vì nếu chỉ dùng duy nhất các loại kháng nguyên, vắc xin sẽ không đủ khả năng để tạo ra miễn dịch dài hạn bảo vệ cơ thể.
Phát hiện về chất bổ trợ vắc xin có từ năm 1925, khi Gaston Ramon chứng minh rằng việc dùng đồng thời các giải độc tố bạch hầu với các hợp chất khác như: Sắn, lecithin, agar, dầu tinh bột, saponin hoặc vụn bánh mì, có thể làm tăng phản ứng kháng độc tố đối với bệnh bạch hầu. Đồng thời Glenny và cộng sự cũng đã chứng minh rằng giải độc tố bạch hầu kết tủa với muối nhôm dẫn đến sự gia tăng đáng kể phản ứng miễn dịch. (3)
Trong những năm 1930, muối nhôm lần đầu tiên được sử dụng làm chất bổ trợ trong vắc xin cho người chống lại bệnh bạch hầu, ho gà và uốn ván và hiện nay cũng được tìm thấy trong vắc xin chống lại bệnh viêm gan A và B, Haemophilus influenzae loại b, phế cầu khuẩn và vi-rút papilloma ở người.
Khi công nghệ đã tiến bộ trong nhiều thập kỷ qua, các nhà nghiên cứu đã xác định được nhiều ứng cử viên tá dược mới và đầy hứa hẹn, cụ thể như Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã phê duyệt vắc xin phòng HPV chứa tá dược mới gọi là AS04 vào năm 2009, là sự kết hợp của cả chất chủ vận TLR4 2-O-desacyl-4′-monophosphoryl lipid A (MPL) và muối nhôm. (4)
Kể từ đó, một số chất bổ trợ tự nhiên cũng đã được khám phá về khả năng tăng cường miễn dịch của vắc xin mà không gây độc tính hoặc phản ứng. Trong những năm gần đây, ngày càng có nhiều sự chú ý được dành cho việc thúc đẩy việc sử dụng các polyme tự nhiên và tổng hợp như chitosan, alginate, axit hyaluronic (HA) và poly(lactic-co-glycolic acid) (PLGA) làm chất bổ trợ trong vắc xin tiểu đơn vị.
Vắc xin tiểu đơn vị hoạt động dựa trên việc kích thích hệ thống miễn dịch, giúp các tế bào nhận biết và tạo ra phản ứng miễn dịch chống lại các mầm bệnh khi xâm nhập vào cơ thể. Quy trình hoạt động của vaccine tiểu đơn vị thường trải qua một số giai đoạn nhất định như sau:
Xem thêm: Cơ chế hoạt động của vaccine phòng bệnh như thế nào?
Quy trình sản xuất vắc xin tiểu đơn vị sẽ diễn ra theo 5 giai đoạn chính, bao gồm: Tạo kháng nguyên, giải phóng- phân lập kháng nguyên, thanh lọc, bổ sung các chất bổ trợ và đóng gói.
Hiện nay, vắc xin tiểu đơn vị được chia thành 3 loại chính, bao gồm: Vắc xin tiểu đơn gị Protein, vaccine tiểu đơn vị Polysaccharide, vắc xin tiểu đơn vị liên hợp.
Vắc xin tiểu đơn vị Protein là loại vắc xin sử dụng các mảnh protein virus tinh khiết, tái tổ hợp làm kháng nguyên để kích thích hệ thống miễn dịch, tạo ra phản ứng bảo vệ cơ thể. Vì các mảnh protein của virus không có khả năng gây nhiễm trùng nên vắc xin dựa trên protein tái tổ hợp được coi là an toàn hơn so với những loại vắc xin sử dụng virus sống đã giảm độc lực hoặc bất hoạt.
Một số loại vắc xin tiểu đơn vị Protein phổ biến như sau:
Vắc xin tiểu đơn vị Polysaccharide là vắc xin chứa các chuỗi polysaccharide (phân tử đường) giống hệt nhau có nguồn gốc từ bề mặt của tác nhân gây bệnh, có khả năng tạo ra phản ứng miễn dịch chống lại vi khuẩn. Những loại vắc xin Polysaccharide không được sử dụng cho trẻ em dưới 2 tuổi. (5)
Một số loại vaccine tiểu đơn vị Polysaccharide phổ biến như sau:
Vaccine tiểu đơn vị liên hợp cũng giống với vắc xin tiểu đơn vị Polysaccharide khi có thành phần là chuỗi polysaccharide nhưng phân tử đường này được gắn vào protein thay vì là trên bề mặt của tác nhân gây bệnh, chính vì vậy mà hệ miễn dịch sẽ phản ứng tốt hơn và ghi nhớ lâu hơn. Đặc biệt, loại vắc xin này có thể hiệu quả cho trẻ em dưới 2 tuổi.
Một số loại vắc xin tiểu đơn vị liên hợp phổ biến như sau:
Xem thêm: Các loại vaccine phòng bệnh theo cơ chế hoạt động.
Vắc xin tiểu đơn vị chỉ chứa một phần nhỏ từ vi khuẩn, virus, nấm men, ký sinh trùng… đã trải qua quá trình tinh khiết, không còn khả năng gây bệnh, đảm bảo an toàn cho người tiêm.
Mặc dù các loại vắc xin được sản xuất dựa trên vi khuẩn, virus sống đã giảm độc lực hoặc bất hoạt như vắc xin đậu mùa, thủy đậu, sốt xuất huyết, sởi, bại liệt, lao…đã được chứng minh có hiệu quả cao và công nhận có khả năng xóa sổ bệnh đậu mùa và giảm các trường hợp bại liệt xuống dưới 100 trên toàn cầu vào năm 2015, nhưng các loại vắc xin này thường đi kèm với nguy cơ gây ra tác dụng phụ như sốt, phát ban, sưng tấy, một số trường hợp có khả năng gây nhiễm trùng ngược (hiếm gặp) cao hơn so với vaccine tiểu đơn vị.
Vaccine tiểu đơn vị chứa các mảnh protein hoặc polysaccharide từ các tác nhân gây bệnh, được nghiên cứu và sàng lọc cẩn thận để xác định sự kết hợp nào của phân tử có khả năng tạo các phản ứng miễn dịch mạnh mẽ và hiệu quả. Bằng cách hạn chế cho hệ thống miễn dịch tiếp cận các tác nhân gây bệnh theo cách này, nguy cơ xảy ra các tác dụng phụ sẽ được giảm thiểu đáng kể và phù hợp cho cả những đối tượng có miễn dịch suy yếu.
Trong khi các công nghệ tiêm chủng truyền thống sử dụng các tác nhân gây bệnh sống hoặc đã bất hoạt, những tiến bộ trong miễn dịch học đã dẫn đến sự phát triển của các phương pháp miễn dịch thay thế. Một trong số đó là loại vắc xin tiểu đơn vị – phương pháp dự phòng chủ động dựa vào các bộ phận cụ thể của cấu trúc tác nhân gây bệnh để tạo miễn dịch chống lại bệnh tật. Loại vắc xin này mang lại những ưu điểm và nhược điểm cụ thể như sau:
Vắc xin tiểu đơn vị có các ưu điểm nổi bật như sau:
Bên cạnh những ưu điểm vượt trội, vắc xin tiểu đơn vị có một số thách thức tiềm ẩn như sau:
Vắc xin tiểu đơn vị có tính an toàn cao và tác dụng phụ rất nhẹ nên hầu như phù hợp với mọi đối tượng. Tuy nhiên, ở mỗi loại vắc xin sẽ chứa các thành phần riêng biệt và quy định tiêm chủng của mỗi đối tượng khác nhau nên cần phải trao đổi và khám sàng lọc với bác sĩ trước khi tiêm.
Một số loại vắc xin tiểu đơn vị được chỉ định cho các đối tượng cụ thể như sau:
Phòng bệnh | Tên vắc xin | Chỉ định |
---|---|---|
Viêm gan B | Engerix B (Bỉ) |
|
Gene-HBvax (Việt Nam) |
|
|
Viêm gan A, B | Twinrix (Bỉ) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm B | Bexsero (Ý) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm B,C | VA-Mengoc-BC (Cuba) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm A,C,Y, W-135 | Menactra (Mỹ) |
|
Phòng Haemophilus influenzae loại B (Hib) | Vắc xin Quimi-Hib (Cuba) |
|
Cúm | Influvac Tetra (Hà Lan) |
|
Thương hàn | Typhim Vi (Pháp) |
|
Typhoid Vi (Việt Nam) | ||
HPV | Gardasil 9 (Mỹ) |
|
Gardasil (Mỹ) |
|
|
Phế cầu khuẩn | Pneumovax 23 (Mỹ) |
|
Zona thần kinh | Shingrix (Bỉ) |
|
Một số loại vaccine tiểu đơn vị chống chỉ định với các đối tượng cụ thể như sau:
Phòng bệnh | Tên vắc xin | Chống chỉ định |
Viêm gan B | Engerix B (Bỉ) |
|
Gene-HBvax (Việt Nam) |
|
|
Viêm gan A, B | Twinrix (Bỉ) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm B | Bexsero (Ý) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm B,C | VA-Mengoc-BC (Cuba) |
|
Viêm màng não mô cầu nhóm A,C,Y, W-135 | Menactra (Mỹ) |
|
Haemophilus influenzae loại B (Hib) | Haemophilus influenzae loại B (Hib) (Cuba) |
|
Cúm | Influvac Tetra (Hà Lan) |
|
Thương hàn | Typhim Vi (Pháp) |
|
Typhoid Vi (Việt Nam) |
|
|
HPV | Gardasil 9 (Mỹ) |
|
Gardasil (Mỹ) | ||
Phế cầu khuẩn | Pneumovax 23 (Mỹ) |
|
Zona thần kinh | Shingrix (Bỉ) |
|
Xem thêm: Tại sao phải tiêm vaccine phòng bệnh khi cơ thể đang khỏe mạnh?
Tương tự như các loại vắc xin và dược phẩm khác, vắc xin tiểu đơn vị cũng có thể gây ra một số tác dụng phụ, nhưng thường rất nhẹ, diễn ra trong thời gian ngắn và sẽ tự hồi phục nhanh, cụ thể như:
Thông thường các phản ứng phụ chỉ xảy ra rất nhẹ và có thể hồi phục trong vòng ít giờ. Đối với trường hợp người tiêm cảm thấy khó chịu tại vết tiêm như nhức, đỏ, sưng… có thể chườm lạnh để thuyên giảm triệu chứng. Tuyệt đối không chườm nóng hay đắp bất cứ phương thuốc nào theo dân gian truyền miệng. Trong trường hợp nóng, sốt trên 38,5 độ C, người tiêm có thể uống Paracetamol để hạ sốt theo liều lượng và chỉ định của bác sĩ.
Nếu người tiêm xuất hiện các trường hợp hiếm gặp và xuất hiện các dấu hiệu bất thường như tím tái, co giật,… hãy nhanh chóng đưa đến cơ sở y tế gần nhất, càng sớm càng tốt để được can thiệp kịp thời.
Hệ thống trung tâm tiêm chủng VNVC là đơn vị tiêm chủng dịch vụ uy tín, an toàn, chất lượng hàng đầu, luôn có sẵn, đầy đủ đa dạng các loại vắc xin phòng bệnh, bao gồm những vaccine tiểu đơn vị như vắc xin phòng HPV, Cúm, Phế cầu, Não mô cầu… Tất cả vắc xin đều được nhập khẩu chính hãng, chất lượng cao từ nhà sản xuất lớn, đồng thời được bảo quản trong hệ thống dây chuyền lạnh, kho lạnh đạt chuẩn GSP theo tiêu chuẩn quốc tế, quy mô lớn hiện đại, với trữ lượng bảo quản lên đến 400 triệu liều vắc xin cùng một lúc.
Đặc biệt, VNVC còn là hệ thống tiêm chủng sở hữu đội ngũ nhân lực chất lượng với hơn 10.000 y bác sĩ, điều dưỡng và nhân viên y tế chuyên môn cao, nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực y học dự phòng, tiêm chủng vắc xin, 100% có chứng chỉ an toàn tiêm chủng của Bộ Y tế, kỹ năng tiêm chuẩn chuyên môn, tiêm nhẹ nhàng, êm ái, đảm bảo tiêm an toàn, hiệu quat tối ưu.
Ngoài ra, VNVC còn đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng, vị trí đắc địa, không gian thoáng mát, sạch sẽ, đầy đủ tiện nghi, mang đến trải nghiệm tiêm chủng không chỉ an toàn mà còn thư thái, đạt chuẩn 5 sao, dịch vụ Khách hàng chuyên nghiệp, tận tâm, thân thiện đến cho tất cả Khách hàng đến ghé thăm và tiêm chủng vắc xin phòng bệnh tại VNVC.
Nếu có nhu cầu tiêm các vaccine tiểu đơn vị tại VNVC, Quý Khách hàng có thể liên hệ trực tiếp với VNVC thông qua hotline 028.7102.6595 hoặc inbox qua fanpage facebook VNVC – Trung tâm Tiêm chủng Trẻ em & Người lớn hoặc đến ngay các trung tâm tiêm chủng VNVC trên toàn quốc để được nhân viên chăm sóc Khách hàng hướng dẫn chi tiết, được bác sĩ thăm khám sàng lọc, tư vấn sức khỏe và chỉ định tiêm ngừa phù hợp. Tra cứu trung tâm tiêm chủng VNVC gần nhất tại đây.
Bên cạnh đó, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh cũng có trung tâm tiêm chủng uy tín, chất lượng cho tất cả người dân đến tiêm phòng an toàn, đầy đủ vắc xin cho mọi đối tượng, kế cả vaccine tiểu đơn vị. Khách hàng có nhu cầu tiêm vắc xin cho cả gia đình có thể tham khảo trung tâm tiêm chủng của Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh tại địa chỉ sau:
Địa chỉ: 2B Phổ Quang, phường Tân Hòa, Thành phố Hồ Chí Minh
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Vaccine tiểu đơn vị mang tính an toàn và ổn định cao, ít gây ra tác dụng phụ và phù hợp với nhiều đối tượng, kể cả người có hệ miễn dịch suy yếu, mãn tính. Mặc dù phản ứng miễn dịch mạnh nhưng loại vắc xin này cần phải bổ sung thêm mũi nhắc lại theo thời gian để củng cố lại khả năng phòng bệnh. Các loại vaccine tiểu đơn vị phổ biến hiện nay như: Viêm gan A/B, Cúm, HPV, Phế cầu, Não mô cầu… có đầy đủ và tiêm an toàn tại hàng trăm trung tâm tiêm chủng VNVC trên toàn quốc.