Vì sao bị mất ngủ sau chấn thương sọ não?

Mất ngủ sau chấn thương sọ não là một trong những di chứng thường gặp. Nguyên nhân có thể do thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh, tổn thương não, đau mạn tính hoặc các vấn đề khác. Vậy mất ngủ sau chấn thương sọ não biểu hiện như thế nào, và làm sao để kiểm soát?

Tại sao bị mất ngủ sau chấn thương sọ não​?

Tình trạng mất ngủ sau chấn thương sọ não thường do nhiều yếu tố kết hợp, dưới đây là một số cơ chế chính được ghi nhận:

1. Tổn thương nhân trên chéo thị

Nhân trên chéo thị (suprachiasmatic nucleus – SCN) nằm ở vùng trước của vùng hạ đồi, là “đồng hồ sinh học trung tâm” của cơ thể, điều khiển nhịp sinh học, bao gồm chu kỳ ngủ – thức, tiết hormone và nhiệt độ cơ thể.

Khi xảy ra chấn thương sọ não, tổn thương trực tiếp hoặc thứ phát (như dập não, thiếu oxy, tổn thương sợi trục lan tỏa) có thể ảnh hưởng đến cấu trúc này hoặc các đường dẫn truyền liên quan. Hậu quả là gây rối loạn nhịp sinh học, biểu hiện bằng hiện tượng chậm pha giấc ngủ, giấc ngủ – thức thất thường, hoặc giảm tiết melatonin vào ban đêm, dẫn đến mất ngủ kéo dài.

2. Thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh

Chấn thương sọ não gây mất ngủ không? Giấc ngủ được điều hòa bởi sự cân bằng nhịp nhàng của các chất dẫn truyền thần kinh như: Orexin/Hypocretin, Histamin, GABA (gamma-aminobutyric acid), Serotonin, Dopamine. Sau chấn thương sọ não, nồng độ các chất này có thể bị rối loạn hoặc suy giảm, làm mất cân bằng giữa hệ thống kích thích – ức chế thần kinh trung ương.

Đặc biệt, nồng độ hypocretin-1 trong dịch não tủy (CSF) có thể giảm đáng kể trong giai đoạn cấp của chấn thương sọ não, dẫn đến buồn ngủ ban ngày và khó vào giấc ban đêm. Tình trạng chấn thương còn có thể làm giảm số lượng tế bào thần kinh histaminergic, giảm tổng hợp melatonin và phá vỡ hoạt động bình thường của hệ GABAergic. Tất cả đều góp phần gây mất ngủ khởi phát hoặc duy trì.

3. Các vấn đề về tâm lý

Sau khi bị chấn thương sọ não, nhiều trường hợp phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu), hoặc rối loạn căng thẳng sau chấn thương (Post‑Traumatic Stress Disorder – PTSD). Những rối loạn này góp phần hình thành và duy trì chứng mất ngủ.

Cơ chế như sau: Rối loạn tâm thần làm thay đổi hoạt động của hệ thần kinh trung ương và hệ thần kinh tự chủ, làm tăng kích thích giao cảm, tăng bài tiết cortisol, làm giảm khả năng thư giãn và khởi đầu giấc ngủ. Vì thế, quá trình điều trị mất ngủ ở người bệnh bị chấn thương sọ não thường phải kết hợp đồng thời điều trị tâm thần và cải thiện chất lượng giấc ngủ.

4. Đau mạn tính

Đau mạn tính là một biến chứng, di chứng phổ biến sau chấn thương sọ não, từ đau đầu liên tục, đau cổ-vai-gáy, đến các cơn đau lan tỏa không rõ ràng. Mất ngủ và đau mạn tính có thể có mối quan hệ hai chiều: đau làm người bệnh khó ngủ; ngủ kém làm tăng cảm giác đau.

Cơ chế bao gồm: Đau làm tăng sự kích hoạt hệ giao cảm, tăng nhạy cảm cảm giác đau (hyperalgesia), làm tăng tình trạng thức giấc ban đêm và giảm hiệu quả của giấc ngủ phục hồi. Khi não bộ bị chấn thương, chất lượng giấc ngủ kém còn làm giảm khả năng tái tạo thần kinh và làm trầm trọng hơn tình trạng đau. Vì thế, quản lý tình trạng đau hiệu quả kết hợp với cải thiện giấc ngủ là yếu tố quan trọng trong điều trị mất ngủ sau chấn thương sọ não. (1)

Cách nhận biết biểu hiện mất ngủ do chấn thương sọ não

Sau khi bị chấn thương sọ não, nhiều người thường gặp vấn đề về giấc ngủ, đặc biệt là chứng mất ngủ. Dưới đây là một số triệu chứng có thể nhận thấy, nên phát hiện sớm để can thiệp kịp thời và hỗ trợ phục hồi hiệu quả:

• Khó đi vào giấc ngủ (khó ngủ khi lên giường hoặc mất nhiều thời gian để vào giấc hơn bình thường).
• Khó duy trì giấc ngủ, thức giấc giữa đêm tối thiểu một lần, hoặc thức dậy rất sớm và không ngủ lại được.
• Ngủ không sâu, cảm giác không được hồi phục khi thức dậy, vẫn mệt mỏi hoặc buồn ngủ ban ngày.
• Thức nhiều lần, trằn trọc.
• Các triệu chứng đi kèm của chấn thương sọ não như: đau đầu, thay đổi tâm trạng (lo âu, trầm cảm), giảm tập trung, mệt mỏi kéo dài.

Thời gian kéo dài triệu chứng

• Trong giai đoạn cấp tính (0-7 ngày sau chấn thương sọ não): Mất ngủ có thể bắt đầu ngay từ những ngày đầu sau chấn thương.
• Trong giai đoạn cận mãn-subacute (8-90 ngày): Nhiều người vẫn tiếp tục gặp vấn đề về giấc ngủ và có thể kéo dài nếu không được xử lý.
• Trong giai đoạn mạn tính (> 90 ngày): Mất ngủ sau chấn thương sọ não có thể tồn tại nhiều tháng hoặc nhiều năm.

Người bệnh nên đi bệnh viện để được bác sĩ khám ngay nếu nhận thấy các triệu chứng bất thường như sau:

• Mất ngủ kéo dài.
• Mất ngủ đi kèm với các biểu hiện như: tăng mệt mỏi, giảm khả năng tập trung, thay đổi tâm trạng (lo âu, trầm cảm), hoặc hiệu suất phục hồi chậm hơn dự kiến. (2)

Làm thế nào để điều trị chứng mất ngủ sau chấn thương não?

Mất ngủ sau chấn thương não đòi hỏi chiến lược điều trị đa chiều, bao gồm liệu pháp tâm lý – hành vi, cải thiện thói quen ngủ – nghỉ và sử dụng thuốc khi cần thiết theo chỉ định của bác sĩ. Dưới đây là 3 hướng có thể được khuyến nghị:

1. Liệu pháp hành vi nhận thức

Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) dành cho mất ngủ (CBT-I) đã được áp dụng cho người bị chấn thương sọ não với tiên lượng khả quan. CBT-I bao gồm các thành phần như: kiểm soát kích thích (stimulus control), giới hạn thời gian nằm trên giường (sleep restriction), chỉnh sửa tư duy sai lệch về ngủ (cognitive restructuring), giáo dục vệ sinh giấc ngủ (sleep hygiene) và kiểm soát mệt mỏi. Ở người bệnh sau chấn thương sọ não, CBT-I là lựa chọn ưu tiên do ít tác dụng phụ, có khả năng duy trì hiệu quả tốt…

2. Vệ sinh giấc ngủ khoa học – các biện pháp ngủ tự nhiên

Người bệnh cũng có thể áp dụng các biện pháp hỗ trợ giấc ngủ tự nhiên như:

• Đi ngủ và thức dậy vào cùng một giờ mỗi ngày, kể cả cuối tuần.
• Tránh dung nạp caffeine, nicotine, rượu và ăn uống hoặc tập thể dục quá muộn trước giờ ngủ.
• Tạo môi trường ngủ tối, yên tĩnh, đảm bảo nhiệt độ phù hợp.
• Không sử dụng điện thoại, máy tính trước khi đi ngủ.
• Tiếp xúc nhiều với ánh sáng tự nhiên ban ngày, kết hợp vận động nhẹ để hỗ trợ thiết lập lại nhịp sinh học (circadian rhythm).

3. Sử dụng thuốc

Người bệnh sau chấn thương sọ não thường nhạy cảm với tác dụng phụ của thuốc, vì thế nên thận trọng, cân nhắc kỹ trước khi sử dụng thuốc điều trị mất ngủ. Chỉ nên dùng thuốc khi các biện pháp nêu trên không mang lại hiệu quả hoặc hiệu quả không cao và chỉ nên sử dụng khi được bác sĩ chỉ định.

Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể xem xét chỉ định sử dụng thuốc chống trầm cảm có tác dụng an thần, hoặc điều chỉnh chu kỳ ngủ – thức, nhưng cần đánh giá toàn diện về lợi ích, tác dụng phụ để có chỉ định phù hợp.

Mất ngủ sau chấn thương sọ não gây ảnh hưởng đến sức khỏe, quá trình hồi phục, chất lượng cuộc sống của người bệnh sau điều trị. Vì thế, những người bị mất ngủ sau chấn thương sọ não cần được theo dõi, chẩn đoán sớm và can thiệp điều trị kịp thời.