Quá trình lão hóa ở con người diễn ra thế nào? Yếu tố tác động

Dù khả năng chữa bệnh và tuổi thọ trung bình đã tăng lên, lão hóa vẫn là quá trình song hành với sự phát triển của con người. Vì sao con người bị lão hóa, các yếu tố nào khiến lão hóa nhanh hơn, có thể làm chậm lại quá trình này không? Dưới đây là các thông tin được thạc sĩ, bác sĩ nội trú CKI Trần Nguyễn Anh Thư, Khoa Da liễu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM chia sẻ.

Lão hóa là gì?

Lão hóa là sự suy giảm các chức năng sinh lý và khả năng sinh sản của con người theo thời gian. Đây là quá trình diễn ra liên tục và tự nhiên. Lão hóa ảnh hưởng đến cả ngoại hình cũng như chức năng của mọi cơ quan trong cơ thể.

Khi bắt đầu quá trình lão hóa, cơ thể người dần suy giảm khả năng thích nghi với môi trường sống. Sự cực đoan của thời tiết (quá nóng hoặc quá lạnh) đều có thể tác động và làm tổn thương sức khỏe. Khả năng phục hồi sau chấn thương của cơ thể cũng chậm lại, hệ cơ xương suy yếu khiến xương dễ gãy.

Bất cứ chấn thương nào cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng vận động, di chuyển, nhất là với người lớn tuổi. Hệ thống miễn dịch suy giảm khiến người lớn tuổi dễ mắc bệnh và bệnh có xu hướng tiến triển nặng hơn. Các dấu hiệu lão hóa cũng xuất hiện ở da như: nếp nhăn, đốm nâu, da kém săn chắc…

Nguyên nhân gây ra lão hóa ở con người

Có lẽ từ muôn đời nay, con người luôn muốn tìm hiểu các nguyên nhân gây ra lão hóa. Có 2 nguyên nhân gây ra quá trình lão hóa ở người: đến từ bên trong cơ thể và do các tác nhân bên ngoài ảnh hưởng, cụ thể:

1. Yếu tố nội sinh

Quá trình lão hóa là một trong những chu trình vận động tự nhiên, diễn ra từ bên trong cơ thể. Theo thời gian, cấu trúc và chức năng của các cơ quan sẽ suy yếu dần và hoạt động kém hiệu quả. Các yếu tố khác như di truyền, tuổi tác… cũng ảnh hưởng đến quá trình này. Ngoài ra, với phụ nữ, các mốc thay đổi nội tiết tố như mang thai, mãn kinh cũng tác động không nhỏ đến quá trình lão hóa.

2. Yếu tố ngoại sinh

2.1 Môi trường

Tia UV trong ánh nắng mặt trời là nguyên nhân hàng đầu thúc đẩy quá trình lão hóa, nhất là lão hóa da. Tia cực tím không chỉ làm tổn thương bề mặt da, gây bỏng rát, khô da, cháy nắng mà còn xuyên sâu xuống lớp hạ bì gây nám da và tạo nên các nếp nhăn.

Bên cạnh tia tử ngoại, một loại tia khác cũng ảnh hưởng đến quá trình lão hóa là tia ánh sáng xanh (HEV: High Energy Visible). Tia này chủ yếu đến từ các thiết bị điện tử như điện thoại, tivi, máy tính, ảnh hưởng đến mắt, chất lượng giấc ngủ và sức khỏe làn da.

2.2 Lối sống

Quá trình lão hóa bị ảnh hưởng bởi rất nhiều yếu tố trong thói quen hàng ngày. Hút thuốc lá và lạm dụng rượu bia là hai nguyên nhân hàng đầu khiến quá trình lão hóa xảy ra sớm hơn. Chế độ dinh dưỡng không lành mạnh, căng thẳng, kém vận động và các thói quen xấu có thể đẩy nhanh tốc độ lão hóa sinh học của con người.

Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo thể thao ảnh hưởng rất nhiều đến vóc dáng, sức mạnh và độ linh hoạt của xương, cơ bắp, khả năng vận động và quá trình trao đổi chất của cơ thể, có thể ngăn ngừa nguy cơ mắc các bệnh tiểu đường, mạch vành, loãng xương và góp phần cải thiện sức khỏe tâm thần.

Quá trình lão hóa của con người diễn ra như thế nào?

Lão hóa là quá trình diễn ra song song với sự phát triển của con người. Quá trình này không chỉ ảnh hưởng đến ngoại hình mà còn là sự thay đổi cơ thể từ bên trong. Ở mỗi độ tuổi, mức độ lão hóa sẽ khác nhau với tốc độ tăng dần từ 30 tuổi trở đi.

1. Từ 20 – 30 tuổi

Nhiều người nghĩ rằng đây là độ tuổi sung sức nhất và chưa xuất hiện dấu hiệu lão hóa. Tuy nhiên, quá trình này vẫn âm thầm diễn ra ở nhiều cơ quan, với tốc độ chậm:

• Suy giảm số lượng tế bào não: não người có khoảng 120 tỷ tế bào thần kinh, nhưng số lượng này sẽ bắt đầu suy giảm dần từ 20 tuổi.
• Giảm dung tích phổi: phổi phát triển hoàn thiện khi mỗi người bước vào mốc 12 tuổi. Tuy nhiên, từ sau 20 tuổi, dung tích phổi giảm dần, các nhu mô phổi mất dần sự đàn hồi (giãn phế) và chức năng phổi sẽ suy giảm.
• Lão hóa da: làn da trẻ trung, căng, săn chắc nhờ các sợi collagen và elastin ở tầng hạ bì. Từ 25 tuổi trở đi, tốc độ thay thế các tế bào da chết của cơ thể chậm lại, đồng thời giảm dần tốc độ sản xuất collagen.

2. Từ 30 – 40 tuổi

Khi bạn 30 tuổi là thời điểm quan trọng đánh dấu sự xuất hiện rõ nét hơn các dấu hiệu lão hóa trên cơ thể, như:

• Xu hướng tích mỡ, giảm cơ: cơ thể có thể tái tạo cơ bắp, tuy nhiên khi 30 tuổi, xu hướng chính sẽ là tích lũy mỡ. Đến 40 tuổi, tỉ lệ cơ giảm dần.
• Rụng tóc: từ 35 tuổi, tốc độ thay thế tóc mới sẽ chậm dần, số lượng tóc rụng đi sẽ nhiều hơn so với tóc mọc lên, đây cũng là nguyên nhân gây hói.
• Thay đổi dáng ngực: do sự mất đi các mô và mỡ ở vùng ngực, cùng với tác động của quá trình mang thai, cho con bú (với phụ nữ đã mang thai, sinh con và nuôi con bằng sữa mẹ), đến 40 tuổi khuôn ngực của phụ nữ sẽ giảm săn chắc.
• Xương: sau 35 tuổi, quá trình lão hóa hệ cơ xương bắt đầu, gây ra những cơn đau nhức, giảm sức mạnh cơ bắp…
• Suy giảm khả năng sinh sản: khả năng sinh sản của phụ nữ bắt đầu suy giảm ở tuổi 27 và giảm nhanh sau 35 tuổi. Nam giới cũng bắt đầu suy giảm chất lượng và số lượng tinh trùng từ sau 40 tuổi.

3. Từ 40 – 50 tuổi

Ở tuổi trung niên, cơ thể bắt đầu mất dần sự linh hoạt, dẻo dai và suy giảm sức đề kháng:

• Suy giảm thị lực: do các cơ ở mắt yếu đi, dẫn đến mỏi mắt, giảm khả năng tập trung của mắt.
• Các bệnh tim mạch: động mạch của người trung niên từ 40 tuổi trở đi thường xơ cứng, hẹp hoặc tắc nghẽn do tích tụ chất béo, cholesterol, canxi và các chất khác. Đây cũng là nguyên nhân chính gây ảnh hưởng chức năng tim, tăng nguy cơ đột quỵ.
• Răng yếu: do nội tiết tố suy giảm, phụ nữ thường loãng xương, ảnh hưởng sức khỏe của răng và hệ cơ xương. Các cơ bám quanh răng cũng teo dần, khiến răng bám không chắc và dễ rụng.

4. Từ 50 – 60 tuổi

Bước qua 50 tuổi, con người chính thức bước vào giai đoạn “già”, cùng với sự xuất hiện một loạt dấu hiệu lão hóa của hầu hết cơ quan trong cơ thể.

• Thận: chức năng thận dần suy giảm từ khoảng 50 tuổi, làm tăng tần suất đi tiểu, ảnh hưởng chất lượng giấc ngủ và các chức năng sinh lý khác.
• Hệ tiêu hóa: số lượng lợi khuẩn trong đường ruột giảm dần khiến nguy cơ mắc các bệnh đường ruột tăng lên, nhất là từ 55 tuổi trở đi.
• Thính giác: dấu hiệu thường thấy của lão hóa là suy giảm sức nghe, gây lãng tai, nguyên nhân từ sự lão hóa tế bào thần kinh ở tai.
• Khứu giác và vị giác: người lớn tuổi thường ăn không ngon, do khứu giác và vị giác đều hoạt động kém.
• Bệnh lý thoái hóa thần kinh: ở ngưỡng 60 tuổi, nguy cơ mắc các bệnh thần kinh như bệnh Alzheimer và bệnh Parkinson cũng tăng lên.

5. Trên 60 tuổi

• Thay đổi giọng nói: khi tuổi càng cao, sự đàn hồi của dây thanh quản càng giảm do thoái hóa cấu trúc, khiến giọng nói của người già khàn, không rõ.
• Bàng quang: từ 65 tuổi trở đi, bàng quang dần lão hóa và suy giảm sức chứa, khiến người già đi tiểu nhiều hơn, có trường hợp tiểu không tự chủ do lão hóa các cơ trong bàng quang và niệu đạo.

Yếu tố tác động đến quá trình lão hóa

Lão hóa không chỉ là quá trình được kích hoạt từ bên trong cơ thể, mà còn ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài, nhất là môi trường sống và các thói quen sinh hoạt, như:

• Không thường xuyên vận động: ngồi lâu sẽ hạn chế quá trình lưu thông máu, làm giãn tĩnh mạch chân, tăng nguy cơ bị trĩ và nhiều bệnh khác.
• Căng thẳng, thiếu ngủ, ngủ không đủ giấc: khiến cơ thể mệt mỏi, tăng nồng độ hormone cortisol, làm suy yếu hàng rào bảo vệ da tự nhiên và suy giảm miễn dịch, tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập và gây mụn, viêm nhiễm, gián tiếp đẩy nhanh tốc độ lão hóa.
• Ô nhiễm môi trường: tiếp xúc với không khí, nước ô nhiễm khiến cơ thể lão hóa sớm và tăng nguy cơ mắc các bệnh về hô hấp, tim mạch…
• Thuốc lá và lạm dụng bia rượu: thuốc lá chứa khoảng 60 chất có khả năng gây ung thư, nhất là ung thư gan, phổi. Rượu bia và thuốc lá cũng góp phần gây suy giảm sinh lý, làm khô da, khô tóc, khiến da nhanh lão hóa hơn.
• Chế độ ăn không lành mạnh: các thức ăn chứa nhiều đường và carbohydrate tinh chế có thể gây lão hóa sớm và là yếu tố nguy cơ khiến cơ thể dễ mắc các bệnh tim mạch, ung thư.

Các dấu hiệu cho thấy cơ thể bị lão hóa sớm

“Dấu chân” của tuổi tác sẽ xuất hiện dần theo thời gian, bao gồm những dấu hiệu ở ngoại hình cũng như các cơ quan bên trong cơ thể: (1)

1. Da kém đàn hồi và nếp nhăn xuất hiện

Lão hóa da thường bắt đầu ở phụ nữ sớm hơn nam giới cùng độ tuổi. Da mất đi sự săn chắc, đàn hồi, hình thành các nếp nhăn, nguyên nhân do sự giảm sản xuất collagen và elastin.

Những vùng da mỏng, thường xuyên hoạt động như quanh mắt, miệng và cổ là những nơi xuất hiện nếp nhăn đầu tiên. Với những người thường xuyên tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời, các vết đồi mồi và sạm nám cũng xuất hiện từ sớm.

2. Khó ngủ sâu

Khó ngủ sâu cũng là một trong những dấu hiệu của lão hóa, khiến cơ thể mệt mỏi do không được nghỉ ngơi và phục hồi đầy đủ. Thiếu ngủ, ngủ kém làm giảm khả năng tập trung và năng suất làm việc, đồng thời là nguy cơ tiềm ẩn của nhiều bệnh, như: tim mạch, thần kinh, suy giảm miễn dịch…

3. Trí nhớ bị suy giảm

Suy giảm trí nhớ cũng là một trong những dấu hiệu phổ biến của lão hóa sớm, với các triệu chứng như: hay quên, khó nhớ tên hoặc nhận diện khuôn mặt, mất một khoảng thời gian để nhớ việc định làm…

4. Xuất hiện tóc bạc nhiều

Nguyên nhân gây bạc tóc là do sự mất đi của sắc tố melanin, khiến tóc mất màu đen và trở thành trắng hoặc bạc. Xuất hiện tóc bạc trước 30 tuổi có thể là dấu hiệu của lão hóa sớm. Ngoài ra, căng thẳng và các áp lực tâm lý có thể góp phần gây ra tình trạng tóc bạc sớm.

5. Thị giác và thính giác giảm

Là những dấu hiệu lão hóa chức năng của tai và mắt. Với những người thường xuyên sử dụng thiết bị điện tử như: điện thoại, máy tính, tivi, hoặc làm việc nhiều trong môi trường ánh sáng yếu có thể gây mỏi mắt, mờ mắt. Bên cạnh đó, tiếp xúc tiếng ồn lớn trong thời gian dài cũng có thể làm suy giảm sức nghe.

6. Da dễ bị bầm tím

Da dễ bị bầm tím cũng là dấu hiệu của lão hóa, do cấu trúc da mỏng hơn và ít chất béo hơn. Tuy nhiên các vết bầm tím này thường vô hại và sẽ tự biến mất.

7. Xương khớp yếu hơn

Hay bị đau khớp, nhức mỏi… là dấu hiệu của lão hóa. Thêm vào đó, thói quen ít vận động, ngồi nhiều, làm việc không đúng tư thế cũng khiến cho các chức năng của hệ cơ xương kém hơn.

8. Một số dấu hiệu khác

Các cơ quan khác trong cơ thể cũng có thể xuất hiện những dấu hiệu lão hóa sớm, như: giảm sức mạnh cơ bắp, tích mỡ ở bụng, rối loạn kinh nguyệt…

Có thể làm chậm quá trình lão hóa không?

Có, bằng cách hạn chế các yếu tố nguy cơ dẫn đến lão hóa. Ngoài ra nên kết hợp xây dựng chế độ dinh dưỡng lành mạnh, vận động và sinh hoạt khoa học, hợp lý, đảm bảo môi trường sống trong lành.

Biện pháp cải thiện làm chậm quá trình lão hóa

Dưới đây là những lời khuyên để đảm bảo cơ thể khỏe mạnh và làm chậm quá trình lão hóa tự nhiên:

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây tươi và ngũ cốc nguyên hạt để tăng nguồn chất xơ, vitamin và khoáng chất cho cơ thể.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, thức ăn nhanh, thức ăn chứa nhiều dầu mỡ.
• Thường xuyên tập luyện thể thao để duy trì vóc dáng cân đối, giảm mỡ thừa và giúp hệ cơ xương dẻo dai.
• Duy trì tâm trạng thoải mái, hạn chế căng thẳng.
• Ngủ đủ từ 7 – 8 tiếng mỗi ngày, đảm bảo chất lượng giấc ngủ.
• Không hút thuốc, uống rượu bia hay sử dụng chất kích thích.
• Luôn bảo vệ, che chắn cho da khi tiếp xúc với ánh nắng mặt trời bằng các phương pháp chống nắng cơ học và kem chống nắng.
• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các bất thường về sức khỏe và điều trị kịp thời.

Một số câu hỏi liên quan

Dưới đây là những thắc mắc về quá trình lão hóa được nhiều người quan tâm và thông tin giải đáp:

1. Vì sao có cụm từ lão hóa ngược?

“Lão hóa ngược” là cụm từ chỉ những người có bề ngoài trẻ hơn so với tuổi thật, bởi lão hóa là quá trình ai cũng phải trải qua và không thể đảo ngược.

2. Bệnh lão hóa sớm có nguy hiểm không?

Có. Một số bệnh hiếm gặp có thể gây lão hóa sớm như: bệnh Progeria, hội chứng Werner, hội chứng Cockayne, hội chứng Wiedemann-Rautenstrauch. Các bệnh này có thể gây suy giảm tuổi thọ, người bệnh có vẻ ngoài già hơn tuổi thật sinh học và mắc nhiều bệnh đặc trưng của tuổi già.

Khoa Da liễu – Thẩm mỹ Da, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh là cơ sở chuyên khoa hội tụ các chuyên gia, bác sĩ hàng đầu trong lĩnh vực điều trị bệnh về da và chăm sóc thẩm mỹ da, kết hợp với hệ thống máy móc hiện đại bậc nhất, nhằm đưa ra phác đồ điều trị an toàn, hiệu quả, mang đến trải nghiệm dịch vụ chăm sóc làn da tốt nhất cho quý khách hàng.

Trên đây là những thông tin giải đáp thắc mắc: lão hóa là gì, quá trình lão hóa diễn ra thế nào qua từng độ tuổi… Không có cách nào ngăn chặn lão hóa, tuy nhiên có thể làm chậm quá trình này bằng cách xây dựng chế độ dinh dưỡng lành mạnh, khoa học, kết hợp vận động, nghỉ ngơi hợp lý và loại bỏ các thói quen xấu trong cuộc sống.