Xạ trị là phương pháp điều trị tiên tiến giúp tiêu diệt tế bào ác tính hiệu quả, phù hợp với nhiều loại ung thư. Tuy nhiên, với những người xạ trị ung thư vùng chậu, đôi khi có thể xuất hiện tác dụng phụ lên trực tràng được gọi là viêm trực tràng do xạ trị. Việc hiểu rõ nguyên nhân, dấu hiệu và cách xử lý sẽ giúp người bệnh an tâm hơn trong quá trình điều trị.
Viêm trực tràng do xạ trị xảy ra khi nào?
Tác dụng này thường xuất hiện sau vài tuần hoặc vài tháng kể từ khi người bệnh bắt đầu hoặc kết thúc quá trình xạ trị vùng chậu (điều trị ung thư cổ tử cung, tuyến tiền liệt, bàng quang…). Bức xạ ion hóa có thể làm tổn thương lớp niêm mạc trực tràng, gây viêm, loét hoặc xuất huyết. Một số trường hợp, tình trạng này có thể kéo dài và trở thành viêm trực tràng mạn tính sau xạ trị. (1)
Tình trạng này được chia thành hai loại và thời điểm xảy ra cũng khác nhau:
Viêm trực tràng cấp tính sau xạ trị: Thường xảy ra ngay sau khi bắt đầu điều trị hoặc trong vòng 3 tháng đầu sau khi bắt đầu điều trị. Tình trạng viêm thường nhẹ, chỉ ảnh hưởng đến lớp niêm mạc trực tràng. Trong một số trường hợp, các triệu chứng viêm trực tràng (như tiêu chảy, mót rặn, đau) sẽ biến mất sau vài tuần khi quá trình xạ trị kết thúc.
Viêm trực tràng mạn tính sau xạ trị (hay còn gọi là bệnh lý ruột do phóng xạ mạn tính): Có thể bắt đầu sớm nhưng các triệu chứng thường biểu hiện không rõ ràng và kéo dài từ vài tháng đến vài năm sau khi kết thúc điều trị. Thời điểm trung bình là khoảng 8 – 12 tháng sau khi ngừng điều trị, nhưng cũng có thể phát triển từ 3 tháng đến 30 năm sau khi điều trị. Tình trạng này thường xâm nhập sâu hơn vào lớp biểu mô và gây ra các biến chứng xạ trị nghiêm trọng hơn như xơ hóa, loét, chảy máu kéo dài hoặc hình thành đường rò.
Các dấu hiệu cho thấy bạn bị viêm trực tràng do xạ trị
Biến chứng này có thể biểu hiện qua nhiều triệu chứng, thường gây khó chịu và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh. Các dấu hiệu phổ biến bao gồm:
Cảm giác đau rát vùng hậu môn – trực tràng, đặc biệt khi đi ngoài.
Tiêu chảy, mót rặn, đi ngoài nhiều lần trong ngày.
Phân có nhầy hoặc lẫn máu tươi, đôi khi chỉ ra ít máu mỗi lần đại tiện.
Cảm giác đầy bụng, chướng hơi, mệt mỏi.
Nếu các triệu chứng kéo dài hơn 2 tuần sau khi kết thúc xạ trị, người bệnh cần đến bệnh viện để được đánh giá và điều trị đúng cách.
Cảm giác đau rát vùng hậu môn – trực tràng có thể là dấu hiệu của viêm trực tràng sau xạ trị.
Lý do dẫn đến viêm trực tràng do bức xạ
Tác động trực tiếp của tia xạ lên niêm mạc trực tràng, làm tổn thương tế bào, mạch máu nhỏ và các mô bình thường của trực tràng là nguyên nhân dẫn đến viêm trực tràng do bức xạ. Các yếu tố nguy cơ làm tăng khả năng mắc tác dụng phụ này gồm:
Liều xạ cao hoặc thời gian xạ trị kéo dài.
Diện tích vùng chiếu xạ lớn.
Tiền sử bệnh đường ruột, tiểu đường, suy dinh dưỡng.
Không tuân thủ chế độ ăn và chăm sóc sau xạ trị.
Viêm trực tràng do xạ trị được chẩn đoán như thế nào?
Việc chẩn đoán thường dựa trên sự kết hợp của tiền sử bệnh, triệu chứng lâm sàng và các phương pháp cận lâm sàng (chủ yếu là nội soi). Dưới đây là các phương pháp chính để chẩn đoán viêm trực tràng sau xạ trị:
Tiền sử bệnh: Xác định người bệnh đã từng được xạ trị vào vùng khung chậu (ví dụ: ung thư trực tràng, cổ tử cung, tuyến tiền liệt) trong quá khứ hay không, thời gian khởi phát triệu chứng (cấp tính hoặc mạn tính).
Triệu chứng lâm sàng: Đánh giá các dấu hiệu đặc trưng như chảy máu trực tràng (máu đỏ tươi), mót rặn (cảm giác muốn đi cầu thường xuyên), và rối loạn tiêu hóa (tiêu chảy).
Nội soi trực tràng, đại tràng sigma: Phương pháp tiêu chuẩn để quan sát trực tiếp tổn thương, đặc biệt là phát hiện các dị sản mạch máu (telangiectasias), niêm mạc phù nề, sưng đỏ (cấp tính) hoặc xơ hóa, loét (mạn tính).
Sinh thiết mô: Thực hiện khi nội soi để loại trừ tái phát ung thư hoặc các bệnh lý khác như bệnh viêm ruột (IBD), đồng thời xác nhận tổn thương mô học đặc trưng do bức xạ.
Xét nghiệm loại trừ nguyên nhân khác: Gồm xét nghiệm phân (nuôi cấy tìm vi khuẩn, virus) và xét nghiệm máu để loại trừ viêm trực tràng do nhiễm trùng hoặc các bệnh lý tiêu hóa khác có triệu chứng tương tự.
Chẩn đoán hình ảnh (CT/MRI): Được sử dụng để tìm kiếm các biến chứng nghiêm trọng như lỗ rò (fistula), áp xe, hoặc tắc nghẽn, và đánh giá mức độ xơ hóa thành ruột.
Liệu có cách nào để chữa viêm trực tràng sau xạ trị không?
Viêm trực tràng do xạ trị có thể chữa khỏi hoặc kiểm soát tốt các triệu chứng, nhưng mức độ và thời gian hồi phục phụ thuộc vào thể bệnh (cấp tính hay mạn tính) và mức độ tổn thương. Trong đó:
Viêm trực tràng cấp tính do xạ trị: Tình trạng viêm cấp tính thường xảy ra trong quá trình xạ trị hoặc trong vòng 8 – 12 tuần sau khi kết thúc điều trị. Phần lớn các trường hợp triệu chứng sẽ tự biến mất hoặc cải thiện đáng kể sau vài tuần khi quá trình xạ trị kết thúc. Việc điều trị chủ yếu tập trung vào hỗ trợ giảm triệu chứng cho người bệnh (dùng thuốc chống tiêu chảy, thuốc đặt hậu môn để giảm viêm và đau).
Viêm trực tràng mạn tính do xạ trị: Trong trường hợp này, việc chữa khỏi hoàn toàn (khôi phục niêm mạc về trạng thái ban đầu) là rất khó do tổn thương đã gây ra xơ hóa và tổn thương mạch máu vĩnh viễn. Tuy nhiên, các triệu chứng (đặc biệt là chảy máu và đau) vẫn có thể được kiểm soát. Quá trình điều trị viêm trực tràng mạn tính thường lâu dài và phức tạp, triệu chứng có thể kéo dài vài tháng đến vài năm sau khi kết thúc xạ trị. Người bệnh có thể được can thiệp bằng:
Thuốc chống viêm, thuốc làm mềm phân, thuốc đặt hậu môn (ví dụ: Sucralfate, Mesalamine).
Các kỹ thuật như Đông tụ Plasma Argon (APC), đốt laser, hoặc đốt điện được sử dụng để phá hủy và cầm máu các mạch máu bị giãn nở (dị sản mạch máu) – nguyên nhân chính gây chảy máu trực tràng mạn tính.
Phẫu thuật: chỉ được xem xét trong các trường hợp biến chứng nặng, không đáp ứng với điều trị nội khoa và can thiệp nội soi, như hẹp trực tràng nghiêm trọng, hình thành lỗ rò (fistula) hoặc chảy máu không kiểm soát.
BS.CKI Nguyễn Huy Lộc tư vấn cho người bệnh sau xạ trị tại khoa Xạ trị, BVĐK Tâm Anh TP.HCM.
Viêm trực tràng do xạ trị có thể phòng ngừa được không?
Đây là một tác dụng phụ khó tránh khỏi hoàn toàn khi điều trị ung thư vùng khung chậu (trực tràng, tử cung, tiền liệt tuyến) bằng phương pháp xạ trị. Tuy nhiên, với sự tiến bộ của y học hiện đại, có nhiều biện pháp đã được áp dụng để giảm thiểu đáng kể nguy cơ và mức độ nghiêm trọng của bệnh, như:
Tuân thủ đúng chỉ định xạ trị của bác sĩ, tránh tự ý thay đổi liều hoặc lịch.
Duy trì chế độ dinh dưỡng lành mạnh, uống đủ nước.
Tránh rượu, bia, thuốc lá và thức ăn cay nóng.
Báo ngay cho bác sĩ khi có dấu hiệu bất thường sau xạ trị.
Chế độ ăn uống tốt nhất cho người bị viêm trực tràng do xạ trị
Chế độ ăn tốt giúp kiểm soát các triệu chứng và hỗ trợ quá trình phục hồi của niêm mạc trực tràng bị tổn thương do xạ trị. Mục tiêu là giảm kích ứng, giảm tiêu chảy, mót rặn và cung cấp đủ dinh dưỡng để cơ thể phục hồi, người bệnh nên cân nhắc các thực phẩm sau:
Ăn thức ăn mềm, dễ tiêu, như cháo, súp, rau củ hầm nhừ, thịt nạc, cá hấp.
Bổ sung thực phẩm giàu vitamin A, C, kẽm giúp phục hồi niêm mạc ruột.
Uống nhiều nước để tránh mất nước và hỗ trợ tiêu hóa.
Hạn chế thực phẩm nhiều dầu mỡ, cay nóng, cà phê, rượu bia, đồ uống có gas.
Ăn thành nhiều bữa nhỏ trong ngày để giảm áp lực lên ruột.
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh Hà Nội:
108 Phố Hoàng Như Tiếp, Phường Bồ Đề, TP. Hà Nội
(Đ/c cũ: 108 Hoàng Như Tiếp, P.Bồ Đề, Q.Long Biên, TP. Hà Nội)
Viêm trực tràng do xạ trị là tác dụng phụ có thể gặp ở người bệnh được xạ trị vùng chậu, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát và phục hồi nếu được chẩn đoán sớm và điều trị đúng phác đồ. Chủ động theo dõi sức khỏe, thông báo kịp thời với bác sĩ khi có triệu chứng bất thường là cách tốt nhất để bảo vệ hệ tiêu hóa và nâng cao chất lượng sống sau điều trị ung thư.
Cập nhật lần cuối: 16:21 31/10/2025
Chia sẻ:
Nguồn tham khảo
Radiation proctitis. (2025, September 16). Cleveland Clinic. https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/radiation-proctitis
