Dây thần kinh số 9 (thiệt hầu): Vị trí, giải phẫu và chức năng

Dây thần kinh số 9 (dây thần kinh thiệt hầu) thực hiện đồng thời nhiều chức năng quan trọng như cảm nhận vị giác, hỗ trợ quá trình nuốt, tiết nước bọt… Bất kỳ tổn thương nào liên quan đến cấu trúc này đều ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa, hô hấp, tim mạch…

Dây thần kinh số 9 là gì?

Dây thần kinh số 9 (dây thần kinh thiệt hầu – glossopharyngeal nerve) là dây thần kinh hỗn hợp mang cả sợi thần kinh cảm giác và vận động, xuất phát từ thân não (cụ thể là phần trên của hành não). Cấu trúc này đảm nhận nhiều chức năng quan trọng như: cung cấp cảm nhận vị giác cho 1/3 phía sau của lưỡi, chi phối cơ trâm hầu (stylopharyngeus) và cung cấp sự chi phối của hệ thần kinh đối giao cảm đến tuyến nước bọt mang tai.

Giải phẫu dây thần kinh số 9

Dưới đây là một số thông tin cơ bản về giải phẫu dây thần kinh số 9: (1)

1.Vị trí dây thần kinh số 9 nằm ở đâu?

Dây thần kinh thiệt hầu xuất phát từ hành não, cụ thể là mặt bên của phần trên hành não, ra khỏi hộp sọ qua lỗ tĩnh mạch cảnh (jugular foramen), đi xuống cổ, nằm giữa động mạch cảnh trong và tĩnh mạch cảnh trong.

2. Đường đi của dây thần kinh số 9

Sau khi rời khỏi hành não, dây thần kinh sọ số 9 đi qua lỗ tĩnh mạch cảnh và đi xuống cổ. Trong quá trình di chuyển, cấu trúc này phân nhánh thành nhiều nhánh nhỏ, mỗi nhánh đảm nhận một chức năng riêng biệt:

• Nhánh thần kinh nhĩ (tympanic nerve): Chi phối tai giữa và giúp điều hòa chức năng của ống Eustachian.
• Các nhánh hầu (pharyngeal branches): Điều khiển các cơ trong họng, đóng vai trò quan trọng trong quá trình nuốt và cử động của khẩu cái mềm.
• Nhánh lưỡi (lingual branch): Truyền tín hiệu vị giác cho 1/3 phía sau của lưỡi.
• Nhánh xoang cảnh (carotid branch): Kiểm soát xoang cảnh, giúp cơ thể nhận diện sự thay đổi về huyết áp và mức độ oxy trong máu.

Với đường đi phức tạp và các nhánh chuyên biệt, dây thần kinh sọ số 9 đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì các chức năng quan trọng của cơ thể.

3. Cấu tạo dây thần kinh sọ số 9

Dây thần kinh thiệt hầu có cấu tạo gồm các loại sợi thần kinh khác nhau:

• Sợi vận động: Chi phối cơ trâm hầu, giúp nâng hầu khi nuốt.
• Sợi đối giao cảm: Xuất phát từ nhân nước bọt dưới (inferior salivatory nucleus), điều khiển tuyến nước bọt mang tai thông qua hạch tai (otic ganglion).
• Sợi cảm giác: Thu nhận cảm giác chung từ hầu họng, tai giữa và 1/3 phía sau của lưỡi.
• Sợi cảm giác đặc biệt: Truyền cảm giác vị giác cho 1/3 phía sau của lưỡi.
• Sợi cảm giác nội tạng: Theo dõi huyết áp và nồng độ khí trong máu thông qua xoang cảnh và thể cảnh.

Có thể bạn quan tâm: Giải phẫu cấu tạo 12 đôi dây thần kinh sọ não.

Chức năng của dây thần kinh số 9 là gì?

Dây thần kinh số 9 thực hiện nhiều chức năng quan trọng, ví dụ như: (2)

• Cảm nhận vị giác: Truyền tín hiệu về vị giác cho 1/3 phía sau của lưỡi, giúp nhận biết các mùi vị khác nhau.
• Quá trình nuốt: Kiểm soát cơ trâm hầu, giúp nâng hầu trong lúc nuốt thức ăn và nước uống.
• Tiết nước bọt: Các sợi đối giao cảm điều khiển tuyến nước bọt mang tai, giúp duy trì độ ẩm trong miệng và hỗ trợ tiêu hóa.
• Điều hòa huyết áp: Nhánh xoang cảnh đóng vai trò nhận diện sự thay đổi huyết áp, sau đó gửi tín hiệu lên não để cơ thể điều chỉnh.
• Cảm giác từ tai giữa: Cung cấp cảm giác cho tai giữa và ống Eustachian, giúp điều chỉnh áp suất tai.

Nhờ có nhiều vai trò khác nhau, dây thần kinh số 9 có ảnh hưởng quan trọng đến cả hệ tiêu hóa, hệ hô hấp và hệ tim mạch.

Dây thần kinh sọ số 9 hoạt động như thế nào?

Dây thần kinh số 9 là dây thần kinh hỗn hợp mang sợi cảm giác, vận động và tự chủ. Cấu trúc này đóng vai trò quan trọng trong quá trình nuốt, tiết nước bọt, điều hòa huyết áp và vị giác. Dây thần kinh thiệt hầu từ thân não, cụ thể là hành tủy, đi qua lỗ tĩnh mạch cảnh để chi phối các cấu trúc ở cổ họng và lưỡi: (3)

1. Đối với chức năng cảm giác

Các sợi cảm giác của dây thần kinh thiệt hầu truyền tín hiệu từ nhiều khu vực khác nhau, bao gồm:

• 1/3 phía sau của lưỡi: Chịu trách nhiệm về vị giác.
• Vùng hầu trên: Giúp phát hiện sự kích thích hoặc cảm giác khó chịu ở cổ họng.
• Tai giữa và ống Eustachian: Đóng vai trò điều hòa áp suất.
• Xoang cảnh và thể cảnh: Giúp theo dõi huyết áp và nồng độ oxy trong máu.

Nhờ các chức năng cảm giác này, não có thể xử lý cảm giác vị giác, điều chỉnh phản xạ nuốt và duy trì sự ổn định của hệ tim mạch. Dây thần kinh thiệt hầu bị tổn thương có thể dẫn đến mất vị giác, khó nuốt hoặc làm rối loạn quá trình điều hòa huyết áp.

2. Đối với chức năng vận động

Các sợi vận động của dây thần kinh số 9 chủ yếu điều khiển cơ trâm hầu, giúp nâng hầu trong quá trình nuốt và nói. Chức năng này rất quan trọng, giúp phát âm rõ ràng và ngăn thức ăn xâm nhập vào đường hô hấp.

Trong quá trình nuốt, dây thần kinh thiệt hầu phối hợp với dây thần kinh số 10 (dây thần kinh phế vị) và dây thần kinh số 12 (dây thần kinh hạ thiệt) để điều khiển các chuyển động cơ. Nếu dây thần kinh số 9 bị tổn thương, có thể dẫn đến chứng khó nuốt (dysphagia) và thay đổi giọng nói do suy giảm kiểm soát cơ hầu.

3. Chức năng tự chủ (hệ thần kinh đối giao cảm)

Các sợi tự chủ của dây thần kinh thiệt hầu tham gia phối hợp hoạt động với hệ thần kinh đối giao cảm, đặc biệt là trong việc kiểm soát tuyến nước bọt mang tai (parotid gland) – tuyến nước bọt lớn nhất. Chức năng này giúp điều tiết quá trình sản xuất nước bọt, quan trọng với hoạt động tiêu hóa và sức khỏe răng miệng.

Ngoài ra, dây thần kinh số 9 còn tham gia vào phản xạ áp thụ quan (baroreceptor reflex) bằng cách phát hiện sự thay đổi huyết áp thông qua xoang cảnh. Dây thần kinh sọ số 9 gửi tín hiệu đến thân não – nơi điều chỉnh nhịp tim và trương lực mạch máu để duy trì sự ổn định của hệ tuần hoàn.

Các tình trạng bệnh lý dây thần kinh số 9 thường gặp

Tổn thương dây thần kinh thiệt hầu có thể do chấn thương, nhiễm trùng, khối u hoặc rối loạn thần kinh, một số bệnh lý phổ biến bao gồm:

1. Đau dây thần kinh thiệt hầu

Đau dây thần kinh thiệt hầu là một tình trạng ít gặp nhưng có thể gây đau dữ dội, thường là cơn đau nhói ở cổ họng, amidan, lưỡi và tai. Nguyên nhân chủ yếu là do các vấn đề bất thường tại mạch máu, bệnh đa xơ cứng hoặc khối u chèn ép dây thần kinh. Cơn đau thường xuất hiện đột ngột, đau nghiêm trọng hơn khi nuốt, ngáp hoặc nói chuyện. Đối với tình trạng này, phương pháp điều trị thường được áp dụng là sử dụng thuốc chống co giật, phong bế thần kinh hoặc phẫu thuật giải áp vi mạch.

2. Liệt dây thần kinh số 9

Liệt dây thần kinh thiệt hầu có thể gây mất cảm giác vị giác ở 1/3 phía sau của lưỡi, gây khó nuốt và mất phản xạ nôn. Nguyên nhân có thể là do khối u, nhiễm trùng hoặc tổn thương mạch máu ảnh hưởng đến dây thần kinh. Phương pháp điều trị được bác sĩ chỉ định phụ thuộc vào nguyên nhân gây liệt dây thần kinh số 9, có thể kết hợp tập phục hồi chức năng, phẫu thuật trong trường hợp nặng.

Triệu chứng của bệnh lý dây thần kinh số 9

Khi dây thần kinh thiệt hầu bị tổn thương, người bệnh có thể gặp phải các triệu chứng như sau:

• Mất vị giác ở phần sau của lưỡi;
• Khó nuốt do cơ hầu bị yếu;
• Khàn giọng hoặc thay đổi giọng nói do rối loạn chức năng thần kinh;
• Đau tai một bên, lan từ vùng họng;
• Mất phản xạ nuốt, làm tăng nguy cơ hóc nghẹn;
• Rối loạn điều hòa huyết áp, có thể gây chóng mặt hoặc ngất xỉu…

Những trường hợp này cần được phát hiện sớm và can thiệp điều trị kịp thời để ngăn bệnh diễn tiến nặng, gây ra biến chứng nguy hiểm.

Cách khám, chẩn đoán bệnh lý dây thần kinh 9

Để chẩn đoán bệnh lý dây thần kinh số 9, bác sĩ có thể thực hiện các phương pháp, kỹ thuật dưới đây:

1. Khám lâm sàng

• Kiểm tra phản xạ nuốt bằng cách đánh giá phản ứng khi kích thích vùng sau họng.
• Đánh giá vị giác thông qua quá trình kiểm tra cảm nhận vị ở phần sau của lưỡi.
• Kiểm tra giọng nói và khả năng nuốt để xác định cơ hầu có bị yếu hay không.

2. Kỹ thuật chẩn đoán cận lâm sàng

• Chụp MRI hoặc CT: Giúp phát hiện khối u, sự chèn ép mạch máu hoặc sự tổn thương ở thân não và vùng cổ.
• Đo điện cơ (EMG): Đánh giá chức năng thần kinh và phản ứng của cơ.

Cách chăm sóc sức khỏe dây thần kinh thiệt hầu

Dưới đây là các phương pháp chăm sóc hiệu quả giúp dây thần kinh thiệt hầu khoẻ mạnh hơn, hạn chế nguy cơ bị tổn thương:

• Duy trì chế độ dinh dưỡng khoa học: Bổ sung vitamin nhóm B (đặc biệt là vitamin B1, B6 và B12) qua thực phẩm giúp hỗ trợ chức năng thần kinh; bổ sung Omega-3 từ cá và hạt vào chế độ ăn uống hàng ngày góp phần giúp tế bào thần kinh thêm khỏe mạnh.
• Hạn chế dung nạp các chất gây kích ứng thần kinh: Hạn chế dùng rượu và caffeine để hạn chế nguy cơ làm tăng độ nhạy cảm của dây thần kinh; tránh tiêu thụ quá nhiều đường và thực phẩm chế biến sẵn để hạn chế tình trạng viêm, gây tổn thương dây thần kinh.
• Phòng ngừa tình trạng nhiễm trùng và viêm nhiễm: Giữ vệ sinh răng miệng để ngăn ngừa tình trạng nhiễm trùng ảnh hưởng đến dây thần kinh thiệt hầu. Mỗi người nên chủ động tiêm vắc-xin đầy đủ để kiểm soát nguy cơ bị tổn thương dây thần kinh do nhiễm virus.
• Kiểm soát các bệnh nền: Kiểm soát các bệnh lý về huyết áp, bệnh tiểu đường để hạn chế nguy cơ gây tổn thương dây thần kinh theo thời gian. Mỗi người nên đi khám bác sĩ khi có triệu chứng đau họng kéo dài, khó nuốt hoặc đau mặt chưa rõ nguyên nhân.

Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:

Dây thần kinh số 9 là cấu trúc quan trọng đối với hoạt động nuốt, cảm nhận vị giác, tiết nước bọt… Thế nên, ngay khi có dấu hiệu bất thường, nghi ngờ do bệnh lý ở dây thần kinh sọ số 9, người bệnh cần sớm đến cơ sở y tế uy tín thăm khám, đơn cử như Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh.