Dây thần kinh số 5: Giải phẫu, vị trí, đường đi và chức năng

Dây thần kinh số 5 đảm nhận nhiều chức năng quan trọng của cơ thể. Vậy cụ thể dây thần kinh sọ số 5 là gì và giải phẫu dây thần kinh số 5 có cấu tạo ra sao? Nếu tổn thương dây thần kinh sinh ba thì sẽ gây ảnh hưởng như thế nào?

Dây thần kinh số 5 là gì?

Dây thần kinh số 5, hay dây thần kinh sinh ba (trigeminal nerve – CN V), là dây thần kinh sọ lớn nhất, đảm nhận chức năng cảm giác vùng mặt và điều khiển vận động cơ nhai. Cấu trúc này là một bó sợi thần kinh hỗn hợp, bao gồm cả sợi cảm giác và sợi vận động.

Giải phẫu dây thần kinh số 5

Chi tiết về cấu trúc dây thần kinh số 5 gồm:

1. Vị trí dây thần kinh số 5 nằm ở đâu?

Dây thần kinh sọ số 5 bắt nguồn từ thân não, cụ thể là từ cầu não (pons) – một phần của não nằm giữa não giữa (midbrain) và hành não (medulla oblongata). Cấu trúc này xuất phát từ mặt trước bên của cầu não, gần tiểu não (cerebellum) và não thất bốn (fourth ventricle).

Sau khi rời khỏi cầu não, dây thần kinh số 5 mở rộng thành hạch sinh ba (trigeminal ganglion), còn gọi là hạch Gasserian hoặc hạch hình bán nguyệt (semilunar ganglion). Hạch này nằm trong một khoang nhỏ ở hố sọ giữa (middle cranial fossa), được gọi là hang Meckel (Meckel’s cave).

2. Đường đi dây thần kinh số 5 như thế nào?

Dây thần kinh số 5 có một lộ trình phức tạp từ thân não đến các vùng mặt được chi phối. Cụ thể đường đi của dây thần kinh số 5 và 3 nhánh chính như sau:

2.1. Xuất phát từ thân não

Dây thần kinh số 5 thoát ra từ cầu não với một rễ cảm giác lớn và một rễ vận động nhỏ. Hai rễ này đi về phía trước vào vùng hố sọ giữa.

2.2. Đi qua hạch sinh ba (hạch Gasserian) trong hang Meckel

Rễ cảm giác mở rộng thành hạch sinh ba, nằm trong hang Meckel ở hố sọ giữa. Từ đây, dây thần kinh phân thành ba nhánh chính:

• Nhánh mắt (V1): Đi qua khe ổ mắt trên.
• Nhánh hàm trên (V2): Đi qua lỗ tròn.
• Nhánh hàm dưới (V3): Đi qua lỗ bầu dục.

3. Cấu tạo của dây thần kinh sọ số 5

Cấu trúc giải phẫu của dây thần kinh số 5 có hình dáng tương tự như nhánh cây, kéo dài từ não ra khắp vùng mặt, cụ thể: (1)

• Dây thần kinh số 5 bắt nguồn từ bốn nhân thần kinh trong não, trong đó ba nhân chịu trách nhiệm xử lý thông tin cảm giác, nhân thứ tư điều khiển chức năng vận động.
• Ba nhân cảm giác của dây thần kinh sọ số 5 hợp nhất thành một rễ cảm giác gần cầu não, phần lớn nhất và là trung tâm của thân não. Khi rời khỏi thân não ở mỗi bên, rễ cảm giác này trở thành hạch sinh ba. Hạch này là một cụm các thân tế bào thần kinh thuộc hệ thần kinh ngoại biên, có vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông tin cảm giác từ mặt và các cấu trúc xung quanh. Mỗi hạch sinh ba nằm gần vùng thái dương, phía trước tai, trong một khoang gọi là hang Meckel ( không gian chứa dịch não tủy, nằm giữa hai lớp màng cứng trên xương thái dương). Vị trí này không chỉ bảo vệ hạch sinh ba mà còn tạo điều kiện cho các nhánh của dây thần kinh số V phân chia và đi đến các vùng khác nhau trên khuôn mặt, đảm bảo chức năng cảm giác và vận động hiệu quả.
• Từ hạch sinh ba, dây thần kinh này chia thành ba nhánh chính:
  • Nhánh mắt (Ophthalmic nerve – V1)
  • Nhánh hàm trên (Maxillary nerve – V2)
  • Nhánh hàm dưới (Mandibular nerve – V3)

Ba nhánh này tỏa ra dọc theo mỗi bên đầu, cung cấp chức năng cảm giác, vận động cho các khu vực tương ứng.

Dây thần kinh số 5 có chức năng gì?

Dây thần kinh số 5 được chia thành ba nhánh chính: nhánh mắt (V1), nhánh hàm trên (V2) và nhánh hàm dưới (V3). Mỗi nhánh đảm nhận những chức năng riêng biệt:

1. Chức năng nhánh thần kinh mắt

Nhánh mắt (ophthalmic nerve – V1) là nhánh cảm giác, cung cấp thông tin cảm giác cho các khu vực sau:

• Trán và da đầu
• Mí mắt trên và kết mạc
• Giác mạc
• Phần trên của mũi
• Tuyến lệ
• Các xoang trán, xoang sàng và xoang bướm

Nhánh này cũng đóng vai trò trong phản xạ giác mạc, giúp bảo vệ mắt khỏi các tác nhân gây hại.

2. Chức năng nhánh thần kinh hàm trên

Nhánh hàm trên (maxillary nerve – V2) cũng là một nhánh cảm giác, cung cấp thông tin cảm giác cho các khu vực sau:

• Mí mắt dưới
• Má
• Lỗ mũi và môi trên
• Răng và nướu hàm trên
• Niêm mạc mũi
• Vòm miệng và phần trên của hầu
• Các xoang hàm trên, xoang sàng và xoang bướm

Nhánh này cho phép cảm nhận các kích thích như chạm, đau và nhiệt độ ở các khu vực kể trên.

3. Chức năng nhánh thần kinh hàm dưới

Nhánh hàm dưới (mandibular nerve – V3) là nhánh duy nhất thực hiện đồng thời chức năng cảm giác và vận động:

• Chức năng cảm giác: Cung cấp cảm giác cho:
  • Môi dưới
  • Răng và nướu hàm dưới
  • Cằm và hàm (trừ góc hàm, được cung cấp bởi dây thần kinh C2 – C3)
  • Phần của tai ngoài.
  • Phần của màng não.
• Chức năng vận động: Điều khiển các cơ nhai, bao gồm:
  • Cơ cắn
  • Cơ thái dương
  • Cơ chân bướm trong và ngoài

Dây thần kinh sọ số 5 hoạt động như thế nào?

Dây thần kinh sọ thứ 5 chịu trách nhiệm truyền thông tin cảm giác như xúc giác, đau và nhiệt độ từ khuôn mặt đến não, đồng thời kiểm soát các cơ liên quan đến hoạt động nhai. Dây thần kinh số 5 được chia thành ba nhánh chính: (2)

• Nhánh mắt (Ophthalmic Nerve – V1): Truyền tín hiệu cảm giác từ phần trên của khuôn mặt, bao gồm trán, da đầu và mí mắt trên.
• Nhánh hàm trên (Maxillary Nerve – V2): Chịu trách nhiệm truyền thông tin cảm giác từ phần giữa của khuôn mặt, bao gồm má, môi trên và khoang mũi.
• Nhánh hàm dưới (Mandibular Nerve – V3): Đây là nhánh duy nhất có cả chức năng cảm giác và vận động, truyền cảm giác từ phần dưới của khuôn mặt, bao gồm môi dưới, hàm, cằm, đồng thời điều khiển các cơ tham gia vào hoạt động nhai.

Ba nhánh này hội tụ tại hạch sinh ba (trigeminal ganglion) trước khi kết nối với thân não. Tại đây, các tín hiệu cảm giác được xử lý, các lệnh vận động được phát ra, đảm bảo giao tiếp nhanh chóng, chính xác giữa khuôn mặt và hệ thần kinh trung ương.

Các tình trạng bệnh lý dây thần kinh số 5 thường gặp

Dây thần kinh sinh ba có thể bị ảnh hưởng do nhiều bệnh lý khác nhau, gây rối loạn cảm giác hoặc suy giảm chức năng vận động. Một số bệnh lý có thể ảnh hưởng đến dây thần kinh sinh ba gồm:

1. Đau dây thần kinh sinh ba

Đau dây thần kinh sinh ba là tình trạng đau mạn tính, xảy ra đột ngột và dữ dội. Cơn đau thường kéo dài từ vài giây đến vài phút, có thể được kích hoạt bởi các hoạt động thường ngày như ăn uống, nói chuyện hoặc chạm nhẹ vào mặt.

Nguyên nhân phổ biến là do mạch máu chèn ép dây thần kinh số 5, gây kích thích và làm tổn thương lớp bảo vệ myelin của dây thần kinh. Ngoài ra, tình trạng này cũng có thể liên quan đến các bệnh lý như đa xơ cứng (multiple sclerosis) hoặc khối u chèn ép dây thần kinh.

2. Viêm dây thần kinh số V

Viêm dây thần kinh sọ số 5 có thể do nhiễm virus (herpes zoster), chấn thương hoặc rối loạn tự miễn. Triệu chứng thường gặp là đau nhói, sưng tấy, mất cảm giác một phần trên mặt.

3. Liệt dây thần kinh sọ số 5

Liệt dây thần kinh số V thường do đột quỵ, khối u chèn ép hoặc tổn thương thần kinh. Người bệnh gặp phải tình trạng này thường có triệu chứng mất cảm giác hoặc yếu cơ nhai.

4. U dây thần kinh số 5

U dây thần kinh sọ số 5 có thể là khối u lành tính hoặc ác tính chèn ép dây thần kinh. Tình trạng này gây ra triệu chứng yếu cơ nhai, tê bì mặt hoặc đau kéo dài.

Triệu chứng bệnh lý dây thần kinh số 5

Tổn thương dây thần kinh sinh ba có thể gây ra nhiều vấn đề về cảm giác và vận động trên khuôn mặt. Các triệu chứng cụ thể phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng cũng vị trí tổn thương của dây thần kinh: (3)

• Đau nhói kể cả khi chạm nhẹ, nhai hoặc gió thổi vào
• Đau rát, đau âm ỉ hoặc đau nhức, có thể kéo dài liên tục hoặc xuất hiện theo từng đợt.
• Cảm giác như kim châm hoặc kiến bò trên mặt
• Mất cảm giác (Hypoesthesia), giảm khả năng cảm nhận chạm, nhiệt độ hoặc đau trên khuôn mặt.
• Thay đổi vị giác nếu tổn thương ảnh hưởng đến các nhánh thần kinh chi phối lưỡi.
• Yếu cơ nhai, khó nhai, hàm bị lệch khi mở miệng
• Teo cơ (nếu dây thần kinh bị tổn thương nghiêm trọng trong thời gian dài)
• Khô mắt hoặc chảy nước mắt quá mức do dây thần kinh bị ảnh hưởng làm rối loạn tín hiệu thần kinh.
• Khó nuốt hoặc khó nói, nếu tổn thương xảy ra gần vùng kiểm soát lưỡi hoặc cổ họng.

Cách chẩn đoán bệnh lý dây thần kinh số 5

Để chẩn đoán bệnh lý thần kinh số 5, bác sĩ có thể chỉ định thực hiện các phương pháp sau:

• Kiểm tra bệnh sử và đánh giá triệu chứng: Bác sĩ sẽ hỏi người bệnh về tính chất cơn đau như kiểu đau (đau như điện giật, châm chích hay bỏng rát), tần suất, thời gian kéo dài, vị trí cơn đau, yếu tố kích thích cơn đau (đánh răng, nhai, rửa mặt,…)
• Khám thần kinh: Mục đích nhằm kiểm tra phản xạ và cảm giác trên mặt. Bác sĩ có thể sử dụng bông gòn, kim hoặc nước nóng/lạnh chạm vào mặt người bệnh để xem phản ứng.
• Chẩn đoán hình ảnh: Chụp cộng hưởng từ (MRI giúp phát hiện chèn ép dây thần kinh số 5 do mạch máu hoặc u thần kinh, chụp mạch máu cộng hưởng từ (MRA) để kiểm tra mạch máu chèn ép dây thần kinh.

Cách chăm sóc sức khỏe thần kinh sinh ba 

Cấu trúc dây thần kinh số 5 cần được chăm sóc đúng cách để hạn chế xảy ra các tổn thương không mong muốn. Một số biện pháp chăm sóc sức khỏe dây thần kinh sọ số 5 gồm:

• Khám sức khỏe thần kinh định kỳ.
• Tránh các yếu tố kích thích bằng cách giữ ấm vùng mặt, tránh gió lạnh, hạn chế chạm vào vùng đang bị đau, ăn thức ăn mềm, tránh nhai ở bên bị đau.
• Giảm stress và căng thẳng thần kinh bằng cách tập thiền, yoga, massage
• Duy trì mức cân nặng ổn định
• Kiểm soát các tình trạng bệnh mạn tính có thể gây tổn thương thần kinh, như bệnh tiểu đường, huyết áp cao…
• Bỏ hút thuốc lá
• Ăn thực phẩm bổ dưỡng, ưu tiên thực phẩm giàu vitamin D và vitamin B12

Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:

Bài viết đã cung cấp các thông tin về vị trí, giải phẫu, chức năng dây thần kinh số 5. Tất cả các dây thần kinh nói chung và dây thần kinh sọ số 5 đóng vai trò rất quan trọng đối với cơ thể, do đó cần được chăm sóc, bảo vệ tốt. Khi có dấu hiệu bất thường, người bệnh cần đi khám sớm tại chuyên khoa thần kinh.