Dây thần kinh số 11 (phụ): Vị trí, giải phẫu cấu tạo và chức năng

Dây thần kinh số 11 là dây thần kinh vận động thuần túy, không có chức năng cảm giác và tự chủ. Chức năng chính là kiểm soát các cơ ở vùng cổ, vai, từ đó hỗ trợ các chuyển động xoay đầu, xoay vai. Cấu trúc này bị tổn thương có thể gây ra các rối loạn nghiêm trọng về vận động và tư thế.

Dây thần kinh số 11 là gì?

Dây thần kinh sọ số 11 (XI), còn được gọi là dây thần kinh phụ là dây thần kinh vận động chịu trách nhiệm kiểm soát các cơ ở vùng cổ và vai. Cấu trúc này chủ yếu chi phối cơ ức đòn chũm và cơ thang, giúp thực hiện các chuyển động như xoay đầu, nâng vai.

Giải phẫu dây thần kinh số 11

Dưới đây là phần mô tả chi tiết về giải phẫu dây thần kinh số 11: (1)

1. Vị trí dây thần kinh số 11 nằm ở đâu?

Dây thần kinh số 11 nằm ở phần sau của thân não và tủy sống cổ trên. Khác với hầu hết các dây thần kinh sọ khác, dây thần kinh phụ có cấu trúc đặc biệt với hai gốc: một rễ tủy sống (xuất phát từ phần trên của tủy sống cổ) và một rễ sọ (bắt nguồn từ hành não). Nhờ cấu trúc kép này, dây thần kinh sọ số 11 đóng vai trò quan trọng trong chức năng chi phối vận động vùng đầu, cổ và phối hợp với dây thần kinh lang thang (còn gọi là dây thần kinh số 10 hay CN X).

2. Đường đi của dây thần kinh phụ số XI

Dây thần kinh phụ số 11 có hai nguồn gốc riêng biệt. Rễ tủy sống xuất phát từ các nơron vận động ở sừng trước của tủy sống cổ (C1-C5/C6), sau đó đi lên hộp sọ qua lỗ lớn (foramen magnum) để tạm thời kết hợp với rễ sọ. Rễ sọ xuất phát từ nhân mơ hồ (nucleus ambiguus) trong hành não. Cả hai rễ sau đó rời khỏi hộp sọ qua lỗ tĩnh mạch cảnh (jugular foramen). Khi ra ngoài hộp sọ, rễ tủy sống di chuyển xuống dọc theo động mạch cảnh trong, đến và chi phối cơ ức đòn chũm và cơ thang.

Trong khi đó, rễ sọ hợp nhất với dây thần kinh lang thang (CN X) và tham gia vào việc chi phối các cơ ở hầu, thanh quản và khẩu cái mềm.

3. Cấu tạo dây thần kinh sọ số 11

Dây thần kinh phụ là một dây thần kinh vận động có cấu trúc đặc biệt với hai nguồn gốc riêng biệt:

• Rễ tủy sống (Spinal root): Xuất phát từ sừng trước của tủy sống cổ (C1–C5/C6). Các sợi thần kinh từ rễ này hợp lại thành một bó và di chuyển qua lỗ lớn (foramen magnum) để vào hộp sọ.
• Rễ sọ (Cranial root): Có nguyên ủy từ nhân mơ hồ (nucleus ambiguus) của hành não, đi theo hướng ra ngoài và thoát khỏi hộp sọ qua lỗ tĩnh mạch cảnh (jugular foramen).

Về mặt mô học và thành phần sợi thần kinh, dây thần kinh số 11 là một dây thần kinh vận động thuần túy, bao gồm các sợi thần kinh loại Aα và Aγ, chịu trách nhiệm chi phối hoạt động cơ bắp:

• Sợi Aα (Alpha motor fibers): Chi phối vận động chính của cơ ức đòn chũm và cơ thang.
• Sợi Aγ (Gamma motor fibers): Điều chỉnh trương lực cơ và giúp duy trì tư thế của cổ và vai.

Chức năng dây thần kinh số 11

Dây thần kinh số 11 đóng vai trò quan trọng trong việc điều khiển vận động vùng cổ và vai. Đây là dây thần kinh vận động thuần túy, không có chức năng cảm giác hay tự chủ. Theo đó, chức năng của dây thần kinh số 11 bao gồm: (2)

1. Chức năng vận động chính

• Chi phối cơ ức đòn chũm: Dây thần kinh số 11 chi phối cơ ức đòn chũm xoay, giúp xoay đầu về phía đối diện (ví dụ, khi cơ ức đòn chũm bên trái co, đầu sẽ xoay về bên phải), đồng thời hỗ trợ nghiêng đầu sang một bên và cúi đầu về phía trước khi cả hai cơ hoạt động cùng lúc.
• Chi phối cơ thang: Dây thần kinh số 11 chi phối cơ thang, giúp nâng vai (như động tác nhún vai), hỗ trợ xoay và nâng xương bả vai, giúp cánh tay có thể nâng lên cao hơn 90 độ khi kết hợp với các cơ khác của vai.

2. Chức năng phối hợp với các dây thần kinh khác

Dây thần kinh số 11 là dây thần kinh sọ nhưng có liên kết chặt chẽ với dây thần kinh tủy sống cổ và dây thần kinh lang thang:

• Phối hợp với dây thần kinh lang thang: Nhờ có rễ sọ, một phần dây thần kinh số 11 hỗ trợ chi phối các cơ của hầu, thanh quản và khẩu cái mềm, giúp duy trì chức năng nuốt và phát âm.
• Phối hợp với dây thần kinh cổ (C2 – C4): Phối hợp hoạt động với dây thần kinh cổ để giúp điều hòa hoạt động của cơ thang.

Dây thần kinh sọ số 11 hoạt động như thế nào?

Phần tủy sống của dây thần kinh số 11 gửi tín hiệu điện từ thân não và tủy sống đến các cơ cổ và vai, giúp những cấu trúc này co lại và cử động:

• Xoay đầu sang phải: Cơ ức đòn chũm trái co lại.
• Xoay đầu sang trái: Cơ ức đòn chũm phải co lại.
• Nhún vai: Hai cơ thang co đồng thời.

Tín hiệu thần kinh được truyền đi nhanh chóng, đảm bảo phối hợp vận động mượt mà và hiệu quả. Nếu dây thần kinh phụ bị tổn thương, cơ thể sẽ gặp phải tình trạng yếu cơ, teo cơ và hạn chế khả năng vận động.

Các tình trạng bệnh lý dây thần kinh số 11 thường gặp

Dây thần kinh phụ đóng vai trò quan trọng trong việc điều khiển vận động của cơ ức đòn chũm và cơ thang, giúp điều chỉnh cử động của cổ, đầu, vai. Khi bị tổn thương, cấu trúc này có thể gây ra các rối loạn nghiêm trọng về vận động và tư thế: (3)

1. Tổn thương dây thần kinh số 11

Dây thần kinh số 11 có vị trí giải phẫu đặc biệt, dễ bị tổn thương khi gặp chấn thương vùng cổ. Các trường hợp có thể xảy ra bao gồm:

• Tai nạn hoặc chấn thương trực tiếp: Chấn thương do tai nạn giao thông, tai nạn thể thao hoặc tác động mạnh vào vùng cổ có thể làm đứt hoặc chèn ép dây thần kinh sọ số 11.
• Tổn thương do chèn ép: Khối u, phình động mạch cảnh trong hoặc viêm nhiễm vùng cổ có thể gây chèn ép dây thần kinh phụ, dẫn đến rối loạn chức năng vận động.
• Biến chứng do gây mê hoặc tiêm tĩnh mạch cảnh: Trong một số trường hợp hiếm gặp, dây thần kinh số 11 có thể bị tổn thương do đặt ống nội khí quản hoặc tiêm thuốc vào vùng tĩnh mạch cảnh.
• Phẫu thuật vùng cổ: Các thủ thuật như bóc tách hạch bạch huyết cổ, cắt bỏ khối u vùng cổ, hoặc phẫu thuật tuyến giáp có nguy cơ làm tổn thương dây thần kinh phụ do đường đi gần các cấu trúc mạch máu và bạch huyết quan trọng.

Khi bị chấn thương dây thần kinh số 11, người bệnh gặp phải tình trạng yếu cơ, đau vai, hạn chế vận động cổ và mất chức năng nâng vai.

2. Liệt dây thần kinh số 11

Liệt dây thần kinh số 11 có thể xảy ra do đứt dây thần kinh hoàn toàn hoặc tổn thương nghiêm trọng làm mất khả năng chi phối cơ. Khi bị liệt, người bệnh có thể gặp phải các triệu chứng như:

• Sụp vai: Cơ thang mất khả năng nâng vai, làm cho vai bên tổn thương thấp hơn bên lành.
• Giảm cử động cổ: Giảm khả năng xoay đầu hoặc nghiêng đầu về phía đối diện, do mất chức năng của cơ ức đòn chũm.
• Teo cơ: Nếu tổn thương kéo dài, cơ ức đòn chũm và cơ thang có thể teo nhỏ, làm mất đối xứng hai bên cổ và vai.
• Đau mạn tính: Người bệnh có thể cảm thấy đau vai kéo dài, do mất cân bằng cơ học giữa hai bên cổ và vai.

Nguyên nhân phổ biến của liệt dây thần kinh số 11 bao gồm:

• Đứt dây thần kinh do chấn thương hoặc phẫu thuật
• Bệnh thần kinh vận động hoặc thoái hóa thần kinh
• Đột quỵ hoặc tổn thương não ảnh hưởng đến nhân vận động của dây thần kinh sọ số 11.

Để điều trị liệt dây thần kinh số 11, bác sĩ tại bệnh viện thường chỉ định tập vật lý trị liệu, tiêm botulinum để giảm co cứng cơ đối diện. Một số trường hợp có thể cần phẫu thuật ghép thần kinh để phục hồi chức năng vận động.

3. Tổn thương dây thần kinh số 11 do bệnh lý thần kinh ngoại biên

Ngoài chấn thương, dây thần kinh sọ số 11 còn có thể bị ảnh hưởng bởi các bệnh lý thần kinh như:

• Bệnh thần kinh do tiểu đường: Tổn thương vi mạch máu nuôi dưỡng dây thần kinh có thể làm suy giảm chức năng vận động.
• Bệnh lý viêm đa dây thần kinh: Các bệnh lý như Guillain-Barré hoặc viêm đa rễ dây thần kinh có thể ảnh hưởng đến dây thần kinh phụ số 11.
• Nhiễm virus hoặc bệnh tự miễn: Một số bệnh như zona thần kinh hoặc bệnh lupus có thể gây viêm dây thần kinh phụ.

Điều trị bệnh lý thần kinh ngoại biên liên quan đến dây thần kinh số 11 thường bao gồm: kiểm soát nguyên nhân gây tổn thương thần kinh, sử dụng thuốc chống viêm, điều trị miễn dịch và phục hồi chức năng bằng vật lý trị liệu.

Triệu chứng bệnh lý dây thần kinh số 11

Tổn thương dây thần kinh số 11 có thể gây ra một loạt các triệu chứng vận động nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chức năng của cổ và vai, bao gồm:

• Sụp vai một bên: Vai bên tổn thương thấp hơn so với bên lành, nguyên nhân do mất chức năng của cơ thang, làm suy giảm khả năng nâng vai.
• Giảm hoặc mất khả năng nhún vai: Dây thần kinh số 11 chi phối cơ thang, vì vậy khi cấu trúc này bị tổn thương, người bệnh có thể mất khả năng nhún vai hoặc khó khăn cử động vai.
• Giảm sức mạnh cơ ức đòn chũm: Khi dây thần kinh phụ số 11 bị tổn thương, người bệnh có thể khó xoay đầu sang bên đối diện hoặc nghiêng đầu về một bên, gây ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày, đặc biệt là khi lái xe.
• Teo cơ: Nếu tổn thương kéo dài, cơ ức đòn chũm và cơ thang có thể bị teo do không được kích thích thần kinh, làm mất sự đối xứng vùng cổ và vai.
• Đau cổ và vai mạn tính: Do mất cân bằng giữa các cơ vùng cổ và vai, người bệnh có thể gặp phải tình trạng đau vai mạn tính, cứng cổ và co thắt cơ.
• Giảm khả năng nâng cánh tay trên 90 độ: Dây thần kinh phụ số 11 đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ vận động bả vai. Do đó, tổn thương cấu trúc này có thể làm cho người bệnh khó nâng tay cao hơn 90 độ.

Việc chẩn đoán và điều trị sớm tổn thương dây thần kinh số 11 là rất quan trọng, giúp kiểm soát biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Cách khám chẩn đoán bệnh lý dây thần kinh số 11

Để chẩn đoán bệnh lý dây thần kinh số 11, bác sĩ có thể chỉ định thực hiện các biện pháp sau:

• Khám lâm sàng: Kiểm tra sức mạnh khi nhún vai, đánh giá khả năng xoay đầu.
• Điện cơ đồ (EMG): Đo hoạt động dẫn truyền thần kinh.
• Chụp MRI/CT: Xác định khối u, các tình trạng tổn thương hoặc chèn ép thần kinh.

Cách chăm sóc sức khỏe dây thần kinh phụ XI

Dưới đây là các biện pháp chăm sóc giúp duy trì sức khỏe dây thần kinh số 11:

• Duy trì tư thế đúng để tránh gây căng thẳng cho vùng cổ và vai
• Tránh làm việc, vận động quá sức
• Dùng gối kê đầu phù hợp để giảm áp lực lên cổ
• Tập vật lý trị liệu để phục hồi chức năng theo đúng chỉ định của bác sĩ
• Xem xét can thiệp phẫu thuật đối với các trường hợp dây thần kinh bị tổn thương nghiêm trọng.

Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Phòng khám Đa khoa Tâm Anh Quận 7, Quý khách vui lòng liên hệ:

Dây thần kinh số 11 đóng vai trò quan trọng đối với quá trình vận động của cổ và vai. Bất kỳ tổn thương nào xảy ra tại cấu trúc này đều có thể gây suy giảm chứng năng nghiêm trọng. Vì vậy, nếu nhận thấy triệu chứng bất thường, người bệnh nên đi khám ngay để được can thiệp chẩn đoán và điều trị hiệu quả.