Đau sau zona là một trong những biến chứng phổ biến và khó chịu nhất mà người bệnh có thể gặp phải sau khi khỏi bệnh zona thần kinh, gây khó khăn cho người bệnh trong các sinh hoạt hàng ngày. Tình trạng này nếu không được can thiệp đúng cách có thể kéo dài dai dẳng, dẫn đến đau thần kinh mạn tính. Do đó, việc nhận biết sớm và áp dụng các cách giảm đau sau zona thần kinh một cách phù hợp, khoa học là yếu tố then chốt giúp người bệnh phục hồi nhanh chóng, hạn chế nguy cơ tái phát và biến chứng lâu dài.
Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi BS Bùi Công Sự – Quản lý Y khoa vùng 3 – miền Bắc, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC
Đau sau zona (tên khoa học: postherpetic neuralgia) là một trong những biến chứng thường gặp nhất sau khi mắc zona thần kinh (hay còn gọi là giời leo). Tình trạng này gây ra cảm giác đau rát, ngứa ngáy, nhức buốt kéo dài ở vùng da bị tổn thương, ngay cả khi các phát ban hay mụn nước đã biến mất hoàn toàn.
⇒ Tham khảo thêm: Biến chứng zona thần kinh cực kỳ nguy hiểm bạn cần biết
Hiện nay, vẫn chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu đối với zona thần kinh cũng như cơn đau thần kinh hậu zona. Trong phần lớn trường hợp, cơn đau sẽ giảm dần và biến mất sau khoảng 30 – 90 ngày kể từ thời điểm phát ban lành lại. Tuy nhiên, một số người bệnh có thể phải chịu đựng cơn đau dai dẳng, kéo dài với mức độ dữ dội, ảnh hưởng đến giấc ngủ, tâm lý, ăn uống và sinh hoạt, thậm chí làm tăng nguy cơ tái phát bệnh zona.
Người lớn tuổi, đặc biệt từ 50 tuổi trở lên, có nguy cơ cao mắc chứng đau dây thần kinh sau zona do hệ miễn dịch suy giảm theo thời gian. Thống kê cho thấy, có khoảng 10 – 18% người mắc bệnh zona thần kinh sẽ phát triển biến chứng đau thần kinh hậu zona (postherpetic neuralgia – PHN). Tỷ lệ này tăng rõ rệt ở nhóm người cao tuổi: khoảng 20% ở độ tuổi 60 – 65 và hơn 30% ở người trên 80 tuổi. Đây là lý do vì sao việc chủ động tiêm vắc xin phòng zona cho người từ 50 tuổi trở lên được khuyến cáo rộng rãi trên toàn cầu.
Không chỉ tuổi cao, những người có hệ miễn dịch suy yếu cũng nằm trong nhóm nguy cơ cao mắc chứng đau dây thần kinh sau zona. Ở nhóm này, khả năng kiểm soát virus VZV kém hơn đáng kể, khiến virus dễ tái hoạt và gây tổn thương sâu đến các dây thần kinh cảm giác.
Người đang điều trị ung thư, ghép tạng, mắc HIV/AIDS, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch dài ngày… thường có nguy cơ gặp biến chứng sau zona cao hơn so với người khỏe mạnh. Khi hệ miễn dịch không đủ mạnh để kiểm soát phản ứng viêm và tổn thương dây thần kinh, cơn đau hậu zona có xu hướng kéo dài, nặng nề và khó đáp ứng điều trị hơn.
Bệnh zona thường không quá nguy hiểm đối với những người có sức đề kháng tốt, mặc dù các triệu chứng của bệnh có thể gây cảm giác mệt mỏi, đau đớn và bỏng rát, ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, đối với những trường hợp zona xuất hiện ở các vị trí quan trọng như mặt hoặc mắt, việc thăm khám và điều trị sớm là rất cần thiết để giảm thiểu các tổn thương nghiêm trọng như liệt mặt, giảm thính giác, suy giảm thị lực, mù lòa, viêm não, viêm màng não, thậm chí tử vong, mặc dù các trường hợp này là rất hiếm.
Việc điều trị sớm bệnh zona thần kinh có thể giúp rút ngắn thời gian tồn tại của virus Varicella zoster, từ đó giảm thiểu nguy cơ phát triển các biến chứng sau này. Khi mắc bệnh, bác sĩ sẽ chỉ định sử dụng các loại thuốc kháng virus nhằm giảm triệu chứng và chấm dứt các dấu hiệu bệnh trong vòng 72 giờ kể từ khi xuất hiện triệu chứng.
Hơn nữa, tiêm vắc xin phòng bệnh zona là một biện pháp phòng ngừa quan trọng, không chỉ giúp ngăn ngừa bệnh zona thần kinh mà còn bảo vệ cơ thể khỏi bệnh thủy đậu. Ngay cả khi đã mắc zona và khỏi bệnh, việc tiêm vắc xin vẫn có thể giảm nguy cơ tái phát và bảo vệ người bệnh khỏi các biến chứng liên quan đến zona thần kinh trong tương lai.
Đau dây thần kinh sau zona là hệ quả khi virus Varicella Zoster xâm nhập sâu và gây tổn thương trực tiếp lên các dây thần kinh cảm giác. Quá trình này khiến đầu mút dây thần kinh bị viêm, xơ hóa hoặc thoái hóa, làm rối loạn chức năng dẫn truyền tín hiệu từ da về não. Kết quả là tín hiệu đau được phát sinh liên tục, ngay cả khi không có yếu tố kích thích từ môi trường bên ngoài. Điều này lý giải tại sao cơn đau dai dẳng có thể tiếp tục dai dẳng ngay cả khi vùng da bị bệnh đã hồi phục hoàn toàn.
Quá trình viêm do virus gây ra có thể dẫn đến những thay đổi sâu sắc ở cả dây thần kinh ngoại biên và trung ương (não và tủy sống). Các sợi thần kinh cảm giác bị tổn thương liên tục gửi tín hiệu đau lên não mà không cần kích thích thực sự. Điều này khiến bệnh nhân cảm thấy đau rát hoặc nóng ngay cả khi không có tổn thương thực tế.
Tại tủy sống, các tế bào thần kinh nhận tín hiệu từ dây thần kinh ngoại biên có thể bị tổn thương “hiểu nhầm”. Chúng trở nên nhạy cảm quá mức và khuếch đại tín hiệu đau, dẫn đến cảm giác đau dữ dội, kéo dài.
Sự phục hồi của dây thần kinh sau khi bị tổn thương không phải lúc nào cũng diễn ra hoàn hảo. Trong một số trường hợp, các dây thần kinh tái sinh hoạt động lẫn lộn, gửi nhầm tín hiệu hoặc hoạt động không đồng bộ, gây ra hiện tượng đau. Thậm chí, các mô sẹo hình thành trong quá trình lành có thể tác động đến cấu trúc dây thần kinh, duy trì tín hiệu đau lâu dài.
Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ phát triển đau dây thần kinh sau zona bao gồm:
Khi nhiễm zona thần kinh, virus Varicella Zoster có xu hướng nhân lên và lan rộng dọc theo các dây thần kinh cảm giác ở một bên cơ thể, gây ra các tổn thương khu trú tại vùng da tương ứng. Do đó, khi bệnh đã thuyên giảm nhưng để lại di chứng đau dây thần kinh sau zona, cơn đau cũng thường chỉ xuất hiện ở một bên cơ thể. Những cơn đau này có thể biểu hiện dưới dạng cảm giác bỏng rát, châm chích, ngứa nhức sâu dưới da, thậm chí gây ức chế cảm giác nghiêm trọng ở hệ thần kinh.
Các biểu hiện thường gặp khác của đau dây thần kinh sau zona bao gồm:
Chẩn đoán đau dây thần kinh sau zona chủ yếu dựa vào khai thác bệnh sử và đánh giá lâm sàng. Bác sĩ sẽ xác định xem người bệnh có từng mắc zona thần kinh trước đó hay không, đồng thời kiểm tra xem cơn đau có kéo dài tại vùng da từng bị phát ban hay không. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), PHN được xác định khi cơn đau kéo dài hơn 90 ngày kể từ khi phát ban zona xuất hiện (1). Thông thường, không cần thực hiện các xét nghiệm cận lâm sàng để chẩn đoán đau dây thần kinh sau zona.
Đau dây thần kinh sau zona là một trong những biến chứng thần kinh mãn tính gây ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng sống của người bệnh. Những cơn đau âm ỉ, bỏng rát, thường xuyên tái phát có thể kéo dài nhiều tháng, thậm chí nhiều năm, làm rối loạn giấc ngủ, suy giảm khả năng lao động, khiến người bệnh dễ rơi vào trạng thái trầm cảm, lo âu kéo dài.
Một nghiên cứu công bố trên The New England Journal of Medicine cho thấy, khoảng 20% người trên 50 tuổi từng bị zona thần kinh sẽ chuyển sang đau sau zona, trong đó phần lớn gặp khó khăn nghiêm trọng trong sinh hoạt hàng ngày. Ngoài ra, một khảo sát khác ghi nhận có đến 40% bệnh nhân trên 65 tuổi bị đau sau zona gặp hạn chế trong các hoạt động cơ bản và 48% cho biết nỗi đau ảnh hưởng rõ rệt đến cảm giác tận hưởng cuộc sống.
Tình trạng đau kéo dài không chỉ làm gián đoạn sinh hoạt mà còn bào mòn sức chịu đựng về mặt tinh thần, dẫn đến mất ngủ kinh niên và trầm cảm ở nhiều bệnh nhân. Khi những cơn đau sau zona lặp lại mỗi ngày, đặc biệt vào ban đêm, người bệnh rất khó có được giấc ngủ trọn vẹn. Việc thiếu ngủ lâu dài không chỉ khiến cơ thể suy kiệt mà còn làm tăng mức độ nhạy cảm với cơn đau, hình thành một vòng luẩn quẩn dai dẳng.
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa đau mạn tính và rối loạn tâm lý, trong đó trầm cảm là phản ứng phổ biến khi người bệnh cảm thấy bất lực, cô lập và mất dần niềm vui sống. Điều này lý giải vì sao đau dây thần kinh sau zona không chỉ là vấn đề thể chất mà còn là gánh nặng tinh thần đáng lưu tâm trong chăm sóc và điều trị.
Bên cạnh những ảnh hưởng về tinh thần, cơn đau dây thần kinh kéo dài sau zona còn làm tăng nguy cơ gặp phải biến chứng về da và nhiễm trùng thứ phát. Khi bệnh nhân phải chịu đựng cơn đau mãn tính, họ thường có xu hướng gãi hoặc tác động vào vùng da bị tổn thương, điều này tạo cơ hội cho vi khuẩn, virus hoặc nấm xâm nhập, dẫn đến nhiễm trùng.
Cùng với đó, việc không thể chăm sóc đúng cách các vết ban, vết thương do zona gây ra cũng là yếu tố thúc đẩy sự phát triển của các vi khuẩn ngoài môi trường. Những nhiễm trùng này có thể làm tình trạng bệnh trở nên nghiêm trọng hơn, không chỉ gây đau đớn mà còn kéo dài quá trình điều trị, làm giảm khả năng phục hồi và tạo ra những biến chứng da liễu khó chữa trị. Khi tình trạng nhiễm trùng trở nên nặng nề, việc điều trị có thể trở nên phức tạp, khiến người bệnh phải đối mặt với nhiều rủi ro sức khỏe lâu dài.
Việc điều trị zona thần kinh hiện nay chủ yếu tập trung vào mục tiêu kiểm soát triệu chứng, giảm mức độ khó chịu và rút ngắn thời gian diễn tiến của bệnh. Bác sĩ sẽ cân nhắc chỉ định các thuốc phù hợp, trong đó thuốc kháng virus đóng vai trò chủ đạo nếu được sử dụng trong vòng 72 giờ từ khi khởi phát triệu chứng. Một số hoạt chất thường được kê đơn là Acyclovir, Famciclovir hoặc Valacyclovir.
Để hỗ trợ kiểm soát triệu chứng đau và viêm, bác sĩ có thể bổ sung thêm các thuốc giảm đau thông thường như Acetaminophen, Ibuprofen hoặc, trong trường hợp cần thiết, là các thuốc kê đơn như gabapentin, pregabalin, corticosteroid tùy theo mức độ tổn thương và đáp ứng của người bệnh.
⇒ Tham khảo thêm bài viết chi tiết: Thuốc điều trị đau thần kinh sau zona và tác dụng phục cần biết
Vật lý trị liệu cũng là một trong những cách giảm đau sau zona thần kinh hiệu quả, đặc biệt ở những trường hợp đau thần kinh kéo dài. Các phương pháp như kích thích điện qua da (TENS), siêu âm trị liệu, chườm ấm, và các bài tập kéo giãn nhẹ nhàng có thể giúp giảm đau, cải thiện tuần hoàn máu, giảm căng cơ và tăng khả năng vận động vùng bị ảnh hưởng. Điều trị nên được cá nhân hóa và thực hiện dưới sự hướng dẫn của chuyên viên vật lý trị liệu để đạt hiệu quả tốt nhất và phòng tránh biến chứng. (2)
Song song với điều trị y khoa và vật lý, người bệnh cần chú trọng tăng cường đề kháng thông qua vận động nhẹ nhàng, dinh dưỡng đầy đủ và nghỉ ngơi hợp lý. Việc đến gặp bác sĩ khi có triệu chứng nghi ngờ và tuân thủ đúng phác đồ điều trị là yếu tố then chốt để phòng ngừa biến chứng.
Một số biện pháp chăm sóc tại nhà cũng giúp làm dịu cảm giác khó chịu do zona thần kinh gây ra, như chườm mát vùng da tổn thương, tắm nước ấm có pha bột yến mạch dạng keo, sử dụng dung dịch calamine để giảm ngứa, mặc quần áo thoáng mát, và giữ vùng da tổn thương luôn khô ráo, sạch sẽ. Tuyệt đối không nên cào gãi hoặc tự ý dùng thuốc dân gian chưa được kiểm chứng, tránh làm trầm trọng thêm tổn thương da và tăng nguy cơ nhiễm trùng thứ phát.
Tìm hiểu thêm: Điều trị zona bằng laser He-Ne có hiệu quả và an toàn không?
Để giảm thiểu nguy cơ phát sinh biến chứng zona thần kinh, đặc biệt là tình trạng đau dây thần kinh hậu zona, người bệnh nên chủ động đến cơ sở y tế ngay khi phát hiện hoặc nghi ngờ có dấu hiệu bệnh. Việc thăm khám sớm với bác sĩ chuyên khoa da liễu sẽ giúp xác định chính xác tình trạng bệnh và được chỉ định điều trị kháng virus kịp thời, kết hợp hướng dẫn chăm sóc hiệu quả ngay từ đầu.
Song song với điều trị y khoa, người bệnh cần tuân thủ nghiêm túc các biện pháp chăm sóc hỗ trợ tại nhà, áp dụng một cách đều đặn, có cơ sở khoa học. Việc chăm sóc đúng cách không chỉ giúp bệnh mau lành mà còn góp phần ngăn ngừa hiệu quả biến chứng thần kinh kéo dài sau zona.
Chủ động tiêm vắc xin phòng ngừa thủy đậu và zona thần kinh cũng là cách hiệu quả để hạn chế nguy cơ mắc bệnh và các biến chứng liên quan. Vắc xin Shingrix được khuyến cáo cho người trưởng thành từ 50 tuổi trở lên, cũng như người từ 18 tuổi có nguy cơ cao mắc zona thần kinh do suy giảm hoặc bị ức chế miễn dịch. Vắc xin được tiêm theo phác đồ như sau:
Đối với người từ 50 tuổi trở lên (hệ miễn dịch bình thường)
Lịch tiêm 2 mũi như sau:
Khách hàng cũng có thể tiêm vắc xin phòng ngừa zona thần kinh và nhiều loại vắc xin quan trọng tại các trung tâm tiêm chủng thuộc Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh. Trung tâm cam kết cung cấp giải pháp tiêm chủng toàn diện với đầy đủ các loại vắc xin thiết yếu dành cho trẻ em, người lớn, phụ nữ mang thai, người cao tuổi và người có bệnh nền. Tất cả vắc xin đều có nguồn gốc rõ ràng, được nhập khẩu chính hãng từ các nhà sản xuất uy tín trên thế giới như Sanofi Pasteur, GlaxoSmithKline (GSK), MSD… đáp ứng tiêu chuẩn chất lượng cao.
Tại đây, bố mẹ sẽ được tư vấn cụ thể về các mũi tiêm phù hợp theo từng giai đoạn phát triển của trẻ, cũng như hướng dẫn cách chăm sóc và theo dõi sau tiêm, giúp an tâm trong hành trình bảo vệ sức khỏe con trẻ. Trung tâm còn cung cấp nhiều gói vắc xin linh hoạt, phù hợp với từng nhóm đối tượng: phụ nữ chuẩn bị mang thai, phụ nữ mang thai, trẻ từ 0 – 24 tháng tuổi, trẻ tiền học đường, thanh thiếu niên, người trưởng thành và người cao tuổi.
Đặc biệt, trẻ sơ sinh tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh sẽ được ưu tiên đăng ký gói vắc xin cơ bản, đảm bảo được tiêm đầy đủ và đúng lịch khuyến nghị. Dịch vụ nhắc lịch tiêm qua điện thoại hoặc tin nhắn giúp bố mẹ dễ dàng theo dõi và quản lý kế hoạch tiêm chủng. Với chất lượng chuyên môn cao và sự tận tâm trong từng dịch vụ, Trung tâm tiêm chủng thuộc Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh luôn sẵn sàng đồng hành cùng gia đình bạn trong hành trình chăm sóc và bảo vệ sức khỏe toàn diện.
Bên cạnh đó, người bệnh cũng cần vệ sinh thân thể đúng cách, đặc biệt là những vùng da bị tổn thương do zona, là bước không thể bỏ qua. Cần làm sạch hàng ngày bằng nước sạch, xà phòng nhẹ hoặc dung dịch sát khuẩn phù hợp để giảm nguy cơ nhiễm trùng thứ phát – một yếu tố khiến dây thần kinh tổn thương nghiêm trọng hơn, từ đó tăng nguy cơ phát triển đau thần kinh sau zona.
Dinh dưỡng đầy đủ, cân đối cũng đóng vai trò then chốt trong phòng ngừa biến chứng. Ưu tiên bổ sung protein, vitamin và khoáng chất nhằm củng cố hệ miễn dịch, đồng thời tránh các thực phẩm cay nóng, nhiều dầu mỡ hoặc dễ gây kích ứng để không làm gia tăng phản ứng viêm trên da và trong cơ thể.
Người bệnh cũng nên vận động thể lực nhẹ nhàng và đều đặn để nâng cao thể trạng, cải thiện tuần hoàn và hỗ trợ quá trình hồi phục. Lưu ý chọn hình thức vận động phù hợp, tránh tác động mạnh lên vùng tổn thương ngoài da.
Việc duy trì không gian sống thoáng đãng, vệ sinh và an toàn cũng đóng góp tích cực vào việc bảo vệ cơ thể khỏi các nguy cơ nhiễm trùng khác trong thời gian điều trị zona thần kinh, giảm thiểu tối đa nguy cơ tiến triển thành đau thần kinh hậu zona kéo dài.
Đau sau zona là biến chứng thần kinh phổ biến và nghiêm trọng nhất sau khi mắc zona thần kinh, đặc biệt ở người lớn tuổi hoặc người có hệ miễn dịch suy yếu. Cơn đau có thể kéo dài dai dẳng, ảnh hưởng sâu sắc đến thể chất, tâm lý và chất lượng cuộc sống người bệnh.
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Các cách giảm đau sau zona thần kinh đòi hỏi tiếp cận sớm, đúng phác đồ và phối hợp chăm sóc y tế, dinh dưỡng, tâm lý một cách toàn diện. Trong bối cảnh hiện nay, tiêm vắc xin phòng zona chính là biện pháp chủ động, hiệu quả nhất giúp bảo vệ sức khỏe, ngăn ngừa từ sớm nguy cơ mắc zona và biến chứng đau sau zona.
