Bức xạ là gì? Phân loại, nguồn gốc và tác dụng

Bức xạ là hiện tượng tự nhiên gắn liền với đời sống con người, từ ánh sáng mặt trời, sóng điện thoại cho đến các ứng dụng trong y học và công nghiệp. Tùy vào đặc tính, bức xạ có thể mang lại lợi ích to lớn nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe nếu tiếp xúc quá mức. Vậy bức xạ là gì, có những loại nào và tác động ra sao?

Bài viết được tư vấn bởi BS.CKII Nguyễn Thế Hiển, Trưởng khoa Xạ trị, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.

Bức xạ là gì?

Bức xạ là quá trình phát ra và lan truyền năng lượng dưới dạng sóng điện từ hoặc hạt vật chất. Năng lượng này có thể truyền trong không gian, qua môi trường rắn, lỏng, khí và tác động lên sinh vật sống, thiết bị, vật liệu. (1)

Các loại bức xạ

Dựa trên tiêu chí về năng lượng và khả năng ion hóa, tức là khả năng làm bật electron ra khỏi nguyên tử hay phân tử, có thể chia bức xạ thành 2 loại chính, gồm:

1. Ion hóa

Bức xạ ion hóa là dạng bức xạ có năng lượng cao, đủ mạnh để tách electron ra khỏi nguyên tử, tạo thành ion. Ví dụ: tia X, tia gamma, tia alpha, beta, neutron. Đây là nhóm bức xạ được ứng dụng rộng rãi trong y học chẩn đoán hình ảnh, xạ trị ung thư nhưng đồng thời cũng có nguy cơ gây hại cho tế bào sống nếu không được kiểm soát. (2)

2. Không ion hóa

Bức xạ không ion hóa có năng lượng thấp hơn, không đủ để tạo ion. Bao gồm: sóng radio, sóng vi ba, hồng ngoại, ánh sáng mà mắt thường có thể nhìn thấy được và tia cực tím mức thấp. Nhóm này hiện diện thường xuyên trong đời sống (wifi, điện thoại, lò vi sóng, ánh sáng mặt trời), đa phần an toàn nếu tiếp xúc ở mức độ cho phép.

Nguồn bức xạ phát ra từ đâu?

Bức xạ có thể phát ra từ các nguồn tự nhiên hoặc nhân tạo, bao gồm:

• Tự nhiên: mặt trời, các chất phóng xạ trong lòng đất, tia vũ trụ. (3)
• Nhân tạo: thiết bị y tế (máy chụp X-quang, CT, máy xạ trị), công nghiệp (máy đo mức, kiểm tra vật liệu), nông nghiệp, quốc phòng và các thiết bị điện tử hằng ngày.

Bức xạ có tác dụng gì?

Bức xạ, nếu được kiểm soát đúng liều lượng, mang lại nhiều ứng dụng hữu ích trong nhiều lĩnh vực khác nhau:

• Trong y học, bức xạ được ứng dụng nhiều trong chẩn đoán và điều trị bệnh, ví dụ như:
  • X-quang: phát hiện gãy xương, tổn thương phổi.
  • CT, MRI có tiêm chất phóng xạ: chẩn đoán chi tiết cấu trúc cơ quan.
  • PET/CT: phát hiện sớm ung thư, theo dõi di căn.
  • Xạ trị ung thư: dùng tia X, tia gamma hoặc proton tiêu diệt tế bào ác tính.
  • Liệu pháp hạt nhân: sử dụng đồng vị phóng xạ điều trị bệnh tuyến giáp, ung thư gan, ung thư tuyến tiền liệt…
  • Khử trùng y tế: tiệt khuẩn dụng cụ, chế phẩm y tế bằng chiếu xạ, đảm bảo an toàn trong phẫu thuật và điều trị.
• Công nghiệp: máy kiểm tra mối hàn, đo độ dày vật liệu, chiếu xạ tiệt trùng.
• Nông nghiệp: chiếu xạ bảo quản thực phẩm, tạo giống cây trồng.
• Đời sống hằng ngày: điện thoại, wifi, lò vi sóng, đèn chiếu sáng, tia laser.
• Quốc phòng – năng lượng: nhà máy điện hạt nhân, vũ khí hạt nhân.

Vì sao nên bảo vệ bản thân khỏi tia bức xạ?

Nên bảo vệ bản thân khỏi tia bức xạ vì khi tiếp xúc nhiều hoặc tiếp xúc ở cường độ cao có thể gây ảnh hưởng đến sức khỏe, như:

• Bức xạ ion hóa: có thể gây tổn thương DNA, bỏng da, rụng tóc, giảm bạch cầu, tăng nguy cơ ung thư nếu tiếp xúc liều cao hoặc kéo dài.
• Tia cực tím (UV): bước sóng 200 – 400 nm, có thể gây cháy nắng, lão hóa da, ung thư da.
• Sóng vi ba, sóng radio: năng lượng thấp, ít gây hại nhưng tiếp xúc cường độ cao có thể làm nóng mô, ảnh hưởng hệ thần kinh.

Có thể bạn quan tâm: Mức an toàn bức xạ trong y tế là bao nhiêu? Làm sao để đảm bảo?

Làm sao để phòng ngừa tác động của bức xạ đến cơ thể?

Để phòng ngừa tác động của bức xạ đến cơ thể bạn có thể làm theo các hướng dẫn, lưu ý sau:

• Hạn chế tiếp xúc trực tiếp với nguồn bức xạ, tuân thủ quy tắc an toàn lao động.
• Sử dụng đồ bảo hộ chuyên dụng khi làm việc với máy móc phát bức xạ.
• Che chắn da, đeo kính râm, sử dụng kem chống nắng khi ra nắng gắt.
• Trong y tế, người bệnh chỉ thực hiện chụp chiếu hoặc xạ trị khi có chỉ định, với liều lượng được kiểm soát chặt chẽ.
• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các ảnh hưởng từ bức xạ.

Bức xạ là hiện tượng năng lượng quen thuộc trong tự nhiên và đời sống, vừa mang lại lợi ích, vừa tiềm ẩn nguy cơ nếu không được kiểm soát. Việc hiểu rõ khái niệm, phân loại, nguồn gốc và tác dụng của bức xạ giúp mỗi người chủ động phòng ngừa, đồng thời tận dụng tối đa những giá trị mà nó mang lại cho y học, khoa học và xã hội.

Hiện nay, BVĐK Tâm Anh đã thành lập Khoa Xạ trị, trang bị máy gia tốc xạ trị hiện đại và đồng bộ, có khả năng điều trị nhiều loại ung thư khác nhau. Với đội ngũ bác sĩ giàu kinh nghiệm, chuyên môn cao, nơi đây mang đến cho người bệnh phác đồ điều trị cá thể hóa, an toàn và hiệu quả.