Phù bạch huyết là gì? Điều trị thế nào để phòng tiến triển nặng hơn?

Dịch bạch huyết là một phần quan trọng của hệ thống miễn dịch của cơ thể, giúp loại bỏ vi khuẩn, chất thải và các tế bào chết ra khỏi mô. Khi hệ thống bạch huyết bị tắc nghẽn hoặc tổn thương, dịch bạch huyết bị ứ đọng dẫn đến tình trạng phù bạch huyết. Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, bệnh có thể gây biến chứng nghiêm trọng, đe dọa sức khỏe và chất lượng sống của người bệnh.

Triệu chứng nào cảnh báo tình trạng và bệnh được điều trị như thế nào? ThS.BS Trần Nguyễn Nhật Khánh, Bác sĩ khoa Ngoại Vú – Đầu Mặt Cổ, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM (Cơ sở P.Tân Sơn Hòa – Quận Tân Bình cũ) đã có những chia sẻ chi tiết trong bài viết dưới đây.

Phù bạch huyết là gì?

Phù bạch huyết (Lymphedema) là tình trạng ứ đọng bất thường của dịch bạch huyết trong các mô dưới da, gây sưng ở một vùng cơ thể, thường gặp nhất là tay hoặc chân, nhưng đôi khi cũng có thể xuất hiện ở ngực, thân mình, đầu, cổ hoặc vùng sinh dục.

Tình trạng này xảy ra khi hệ thống bạch huyết bị tổn thương hoặc tắc nghẽn, dịch bạch huyết không thể lưu thông bình thường và bắt đầu tích tụ trong mô, gây sưng và nặng ở vùng bị ảnh hưởng.

Nguyên nhân gây phù bạch huyết

Hệ thống bạch huyết bao gồm các cơ quan (tủy xương, lách, tuyến ức), các hạch bạch huyết, dịch bạch huyết và hệ thống bạch mạch. Mạng lưới bạch huyết phân bố khắp cơ thể, tạo nên vòng tròn tuần hoàn giúp vận chuyển chất dinh dưỡng, tế bào miễn dịch và đào thải các tế bào lạ như virus, vi khuẩn.

Nguyên nhân gây bệnh bao gồm:

1. Phù bạch huyết nguyên phát (Primary lymphedema)

Là dạng hiếm gặp do bất thường bẩm sinh của hệ mạch bạch huyết, có thể xuất hiện ngay khi sinh ra (gọi là bệnh Milroy) hoặc xuất hiện muộn hơn trong tuổi thiếu niên hoặc trưởng thành. Nguyên nhân là do các mạch bạch huyết phát triển không đầy đủ hoặc hoạt động kém.

2. Phù bạch huyết thứ phát (Secondary lymphedema)

Là dạng phổ biến nhất, thường gặp sau:

• Phẫu thuật cắt hoặc nạo vét hạch trong điều trị ung thư.
• Xạ trị, gây xơ hóa mô quanh mạch bạch huyết.
• Nhiễm trùng vùng da hoặc mô mềm.
• Thừa cân – béo phì làm tăng áp lực mô.
• Ung thư tái phát hoặc lan rộng chèn ép hệ bạch huyết.

Những bệnh nhân đã từng phẫu thuật hoặc xạ trị tại các vùng có hạch bạch huyết (nách, bẹn,…) được xếp vào nhóm có nguy cơ phát triển phù ở vùng đó. Chẳng hạn, bệnh nhân ung thư vú được phẫu thuật đoạn nhũ kèm nạo hạch nách sẽ có tỷ lệ biến chứng bị phù tay cùng bên.

Dấu hiệu nhận biết phù bạch huyết sớm

Phù bạch huyết có thể xuất hiện ngay sau phẫu thuật hoặc xạ trị, nhưng cũng có thể xuất hiện rất muộn, thậm chí là sau nhiều năm. Hiện vẫn chưa có phương pháp nào có thể dự đoán chính xác khả năng bệnh nhân sẽ bị mắc phải hay khi nào sẽ xảy ra, do đó việc theo dõi sớm và thường xuyên là rất quan trọng.

Tình trạng phù thường bắt đầu ở phần xa nhất của chi như ngón tay, bàn tay, cổ tay, bàn chân hoặc cổ chân, sau đó lan dần lên trên. Triệu chứng ban đầu có thể nhẹ, chẳng hạn như chỉ là cảm giác nặng tay, căng da hoặc sưng nhẹ vào cuối ngày nên dễ bị bỏ qua. Tuy nhiên, nếu không được phát hiện và điều trị sớm, tình trạng phù có thể tiến triển nặng gây xơ hóa mô, biến dạng chi và dễ nhiễm trùng tái phát.

Người bệnh cần đến ngay cơ sở y tế uy tín để được bác sĩ khám, kiểm tra khi có bất kỳ dấu hiệu nào dưới đây ở vùng đã từng phẫu thuật hoặc xạ trị, bao gồm:

• Cảm giác nặng, căng tức hoặc đầy ở cánh tay, chân hoặc vùng bị ảnh hưởng.
• Da căng hơn hoặc ít đàn hồi hơn.
• Giảm linh hoạt ở bàn tay, cổ tay, bàn chân hoặc mắt cá.
• Quần áo, nhẫn, đồng hồ, vòng tay hoặc giày dép cảm thấy chật hơn ở một bên cơ thể.
• Cảm giác tê, ngứa ran hoặc nóng rát nhẹ.

Những dấu hiệu này có thể xuất hiện sớm trước cả khi nhận thấy sưng rõ rệt. Do đó, người bệnh cần chú ý phát hiện sớm những dấu hiệu khác lạ để đi khám sớm, can thiệp kịp thời và kiểm soát bệnh hiệu quả hơn.

>>> Xem thêm: Phù bạch huyết cánh tay là gì?

Các giai đoạn tiến triển của phù bạch huyết

Bệnh hạch bạch huyết được phân độ thành các giai đoạn như sau:

Phù bạch huyết có nguy hiểm không?

Phù bạch huyết nếu không được điều trị sớm và đúng cách có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng như thay đổi biểu bì da (da dày lên và cứng lại giống da voi), nhiễm trùng da (viêm mô tế bào), nhiễm trùng huyết (viêm mô tế bào không được điều trị có thể lan vào máu, gây nhiễm trùng huyết), chảy dịch qua da (khi bị sưng nặng, dịch bạch huyết có thể chảy qua các vết nứt nhỏ trên da hoặc gây phồng rộp), ung thư (một dạng ung thư mô mềm hiếm gặp, là hệ quả của những trường hợp nặng không được điều trị).

Theo bác sĩ Khánh, với sự tiến bộ của y học hiện đại, người mắc phải có thể sống khỏe mạnh, cải thiện chất lượng sống nếu được chăm sóc và điều trị đúng cách. Tuy nhiên, để điều trị bệnh hiệu quả cần sự phối hợp chặt chẽ giữa người bệnh và bác sĩ chuyên khoa, can thiệp phương pháp điều trị phù hợp với tình trạng bệnh lý của người bệnh.

Chẩn đoán phù bạch huyết bằng cách nào?

Khi có các dấu hiệu nghi ngờ kể trên, người bệnh nên đến ngay cơ sở y tế uy tín để được bác sĩ khám, đánh giá và làm một số xét nghiệm cần thiết xác định. Bệnh cần phải chẩn đoán phân biệt với các bệnh lý khác gây sưng chi như huyết khối tĩnh mạch sâu (DVT), suy tim, nhiễm trùng hoặc rối loạn thận – gan.

Các phương pháp cận lâm sàng thường được sử dụng gồm:

• Siêu âm Doppler: đánh giá mạch máu, loại trừ tình huống tắc nghẽn tĩnh mạch.
• Chụp xạ hình bạch huyết (Lymphoscintigraphy): tiêm chất phóng xạ nhẹ để theo dõi dòng chảy bạch huyết.
• Chụp CT hoặc MRI: đánh giá cấu trúc mô mềm và loại trừ khối u chèn ép.

Các phương pháp điều trị phù bạch huyết hiện nay

Khi có chẩn đoán phù bạch huyết, tùy vào từng trường hợp cụ thể mà bác sĩ sẽ tư vấn và chỉ định phác đồ điều trị phù hợp. Các phương pháp điều trị hiện nay gồm:

1. Điều trị phù bạch huyết không phẫu thuật

Khi tình trạng sưng còn nhẹ, mục tiêu điều trị chủ yếu là giúp dòng bạch huyết lưu thông tốt hơn ra khỏi vùng bị ảnh hưởng. Các biện pháp thường được áp dụng bao gồm mang áo hoặc tất áp lực, tập luyện vận động và nâng cao chi. Những phương pháp này thường mang lại hiệu quả trong giai đoạn 0 và I của phù bạch huyết.

Nếu tình trạng sưng nặng hơn, kế hoạch điều trị có thể bao gồm bốn phương pháp kết hợp gọi là liệu pháp giảm phù toàn diện (Complete Decongestive Therapy – CDT). Đây là phác đồ điều trị được khuyến nghị bởi các chuyên viên trị liệu bạch huyết.

4 thành phần chính của CDT gồm:

• Dẫn lưu bạch huyết bằng tay (Manual Lymph Drainage – MLD): Là kỹ thuật massage nhẹ nhàng, được thực hiện theo hướng dẫn cụ thể để kích thích dòng chảy của bạch huyết, giúp dịch di chuyển khỏi vùng bị phù.
• Liệu pháp nén (Compression Therapy): Sử dụng băng ép nhiều lớp để đẩy dịch bạch huyết ra khỏi vùng chi bệnh. Khi tình trạng được cải thiện, người bệnh sẽ mang áo hoặc tất ép chuyên dụng nhằm duy trì kết quả và ngăn sưng tái phát.
• Chăm sóc da và móng: Giữ cho vùng da sạch và khô, tránh trầy xước để giảm nguy cơ nhiễm trùng (cellulitis).
• Vận động và tập luyện: Các bài tập nhẹ giúp cải thiện tuần hoàn chi, hỗ trợ tăng lưu thông dòng chảy bạch huyết và tăng hiệu quả của các phương pháp khác.

2. Điều trị phẫu thuật phù bạch huyết

Phẫu thuật điều trị phù bạch huyết chỉ mới bắt đầu trở nên phổ biến vào những năm trở lại đây. Nhiều báo cáo đã chứng minh được việc phẫu thuật mang lại hiệu quả cao trong điều trị, đặc biệt là khi phối hợp đa mô thức để cá nhân hóa điều trị cho từng bệnh nhân.

Phụ thuộc vào giai đoạn bệnh, đặc điểm của từng bệnh nhân mà bác sĩ sẽ tư vấn phương pháp phẫu thuật phù hợp. Điều quan trọng là người bệnh cần được đánh giá và điều trị bởi bác sĩ phẫu thuật có chuyên môn đặc biệt về phẫu thuật bạch huyết.

Các phương pháp phẫu thuật điều trị hiện nay gồm có:

• Nối bạch mạch – tĩnh mạch:

Là kỹ thuật nối vi phẫu giữa các mạch bạch huyết nhỏ và các tĩnh mạch nông lân cận, cho phép dịch bạch huyết thoát trực tiếp vào hệ tuần hoàn tĩnh mạch. Phương pháp này thường được áp dụng ở giai đoạn sớm (giai đoạn I-II) khi các mạch bạch huyết vẫn còn thông.

• Chuyển hạch bạch huyết (Vascularized Lymph Node Transfer – VLNT):

Là kỹ thuật lấy các vạt bạch huyết khỏe mạnh kèm theo mạch máu nuôi từ một vùng khác của cơ thể (thường ở vùng cổ, bẹn hoặc mạc nối lớn) và chuyển đến vùng bị phù. Khi được nối vi phẫu với mạch máu tại chỗ, các hạch này có thể tái lập hệ thống dẫn lưu bạch huyết mới, giúp cải thiện dòng chảy và giảm sưng lâu dài.

• Hút mỡ điều trị (Liposuction for Lymphedema):

Ở các giai đoạn muộn (giai đoạn II-III), mô bị phù thường dày và xơ hóa, kèm theo tích tụ mỡ thứ phát. Trong những trường hợp này, có thể giúp loại bỏ khối mỡ thừa, giảm thể tích chi và cải thiện thẩm mỹ.

Các phương pháp phẫu thuật này có thể được thực hiện riêng lẻ hoặc kết hợp tùy theo tình trạng từng bệnh nhân. Mục tiêu phẫu thuật chính là khôi phục lưu thông bạch huyết, giảm sưng, cải thiện chức năng chi và chất lượng cuộc sống.

Phòng ngừa phù bạch huyết như thế nào?

Để phòng ngừa bệnh hiệu quả cần có kế hoạch quản lý và chăm sóc sức khỏe lâu dài, đặc biệt là những người bệnh có nguy cơ cao. Việc duy trì lối sống khoa học, lành mạnh, kết hợp với các biện pháp phòng ngừa và khám sức khỏe định kỳ theo hướng dẫn của bác sĩ có thể giúp giảm nguy cơ mắc bệnh, cũng như kiểm soát bệnh hiệu quả nếu đã mắc bệnh.

Một số biện pháp giúp giảm nguy cơ và kiểm soát bệnh gồm:

• Tập luyện thể dục và vận động điều độ: vận động điều độ giúp tăng cường lưu thông bạch huyết và tuần hoàn máu, giảm sự tích tụ dịch trong mô.
• Kiểm soát cân nặng: nhằm giảm áp lực lên hệ thống bạch huyết.
• Tránh nhiệt độ quá cao, hạn chế tắm nước nóng quá lâu: nguyên nhân bởi sức nóng có thể làm giãn mạch máu và tăng áp lực lên hệ bạch huyết.
• Thăm khám định kỳ theo hướng dẫn của bác sĩ: đặc biệt là những người có nguy cơ cao, giúp phát hiện sớm những dấu hiệu của bệnh.
• Theo dõi, phát hiện sớm các dấu hiệu lạ: trường hợp có tiền sử mắc bệnh ung thư hoặc trải qua phẫu thuật liên quan hệ bạch huyết, người bệnh cần theo dõi sát sao sự thay đổi sức khỏe, phát hiện sớm những triệu chứng như sưng hoặc cảm giác nặng nề ở một số bộ phận của cơ thể để thăm khám sớm.

Khoa Ngoại Vú – Đầu Mặt Cổ Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM hội tụ đội ngũ chuyên gia – bác sĩ giỏi chuyên môn, giàu kinh nghiệm, sở hữu hệ thống trang thiết bị hiện đại, phối hợp chặt chẽ cùng các chuyên khoa sâu khác như Trung tâm Ngoại Lồng ngực – Mạch máu, Trung tâm Xét nghiệm, Trung tâm Chẩn đoán hình ảnh… tùy vào từng trường hợp có chẩn đoán bệnh, giai đoạn bệnh, đặc điểm người bệnh mà bác sĩ sẽ tư vấn phương pháp điều trị phù hợp, bảo vệ sức khỏe và chất lượng sống cho người bệnh.

Phù bạch huyết có thể được điều trị và kiểm soát hiệu quả để không gây biến chứng nguy hiểm, cũng như không cản trở các hoạt động sinh hoạt hàng ngày, ảnh hưởng đến chất lượng sống của người bệnh. Quan trọng là, người bệnh cần phát hiện sớm những dấu hiệu khác lạ của cơ thể cảnh báo bệnh, thăm khám sớm với bác sĩ chuyên khoa để được kiểm tra, đánh giá và tư vấn hướng điều trị phù hợp.