Tiểu não là cấu trúc quan trọng của não bộ, thực hiện chức năng điều chỉnh vận động, ổn định tư thế, kiểm soát thăng bằng… Vậy, cấu trúc giải phẫu tiểu não như thế nào? Tiểu não có chức năng gì hay chức năng của tiểu não cụ thể bao gồm những gì?
Tiểu não là một cấu trúc quan trọng trong não bộ con người, đóng vai trò điều chỉnh các khả năng liên quan đến vận động, kiểm soát thăng bằng. Việc đi đứng, duy trì tư thế, kiểm soát trương lực cơ trong mọi hoạt động hàng ngày đều chịu sự chi phối từ tiểu não. Do đó, bất kỳ tổn thương nào xảy ra ở khu vực này đều có thể dẫn đến người bệnh mất hoặc giảm khả năng kiểm soát chuyển động và ổn định tư thế.
Tiểu não dễ bị tổn thương do nhiều nguyên nhân như đột quỵ, xuất huyết nội sọ, nhiễm độc, ung thư, nhiễm trùng…
Tiểu não là phần lớn nhất của não sau, nằm ở hố sọ sau, phía sau não thất thứ tư, cầu não và hành tủy (não thất thứ tư, cầu não và tủy nằm phía trước tiểu não). Tiểu não ngăn cách với phần não bên trên bằng một lớp màng cứng, được gọi là lều tiểu não. Tiểu não kết nối với các phần khác của não bộ thông qua cầu não.
Tiểu não ngăn cách với đại não bằng lều tiểu não (Tentorium cerebelli). Cấu trúc tiểu não gồm hai bán cầu được nối với nhau bởi thùy nhộng và chia thành ba thùy: thùy trước, thùy sau và thùy nhung nút, được ngăn cách bởi hai vết nứt ngang. Khe nứt chính hình chữ V ngăn cách thùy trước và thùy sau, khe nứt sau bên ngăn cách thùy sau và thùy nhung nút.
Thùy sau ngăn cách bề mặt trên và dưới của tiểu não bằng một rãnh ngang sâu. Hệ thống các tế bào thần kinh ở tiểu não phân bố chằng chịt, chứa đến 80% tế bào thần kinh của não bộ. (1)
Phần vỏ tiểu não là một cấu trúc dạng phiến, được tạo thành từ một phiến duy nhất, dày dưới 1mm và các nếp gấp hợp nhất ở đường giữa. Mỗi nếp gấp chứa một lõi chất trắng bên trong được bao phủ bởi chất xám. Chất xám của vỏ não chia thành ba lớp: lớp ngoài – lớp phân tử, lớp giữa – lớp tế bào Purkinje và lớp trong – lớp hạt. Lớp phân tử chứa hai loại tế bào thần kinh: tế bào hình sao bên ngoài và tế bào giỏ (inner basket cell) bên trong.
Lớp tế bào Purkinje chứa các tế bào Purkinje, là tập hợp các tế bào thần kinh Golgi loại I lớn. Cấu trúc gồm nhiều nhánh và chạm tới lớp phân tử. Các sợi trục dài, đi xuyên qua lớp hạt, đi vào chất trắng và tận cùng ở nhân nội sọ. Các nhánh phụ của tế bào Purkinje có tiếp xúc thần kinh với tế bào giỏ và tế bào hình sao ở lớp hạt.
Các sợi leo và rêu thực hiện chức năng cung cấp tín hiệu đầu vào chính cho vỏ tiểu não. Sợi rêu (mossy) sử dụng glutamate, sợi leo (climbing) sử dụng aspartate làm chất dẫn truyền thần kinh kích thích chính để cung cấp tín hiệu kích thích đến tế bào Purkinje. Các sợi leo đại diện cho điểm cuối của các dải tiểu não. Các sợi rêu là nhánh cuối cùng của tất cả các bó hướng tâm khác của tiểu não. Mỗi sợi rêu có thể kích thích hàng nghìn tế bào Purkinje thông qua nhiều nhánh.
Tiểu não thực hiện 3 chức năng quan trọng như sau:
Chức năng cơ bản của tiểu não là điều chỉnh hình thức của một chuyển động, không điều khiển hoặc quyết định thực hiện chuyển động. Ở con người, rối loạn chức năng tiểu não sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng kiểm soát vận động ở cùng phía cơ thể với phần tiểu não bị tổn thương. Khi đó, dù các hoạt động vẫn diễn ra nhưng thất thường, mất độ chính xác, không phối hợp hoặc không đúng thời gian.
Ngoài ra, vỏ của thùy nhộng còn tham gia điều phối các chuyển động của cơ thể, bao gồm cổ, vai, ngực, bụng và hông. Sự kiểm soát của các cơ ngoại biên tập trung vào vùng trung gian của bán cầu tiểu não, nằm liền kề với nhộng. Vùng bên còn lại của mỗi bán cầu tiểu não tham gia điều chỉnh các chuyển động tuần tự của toàn bộ cơ thể, đồng thời thực hiện đánh giá các lỗi vận động một cách có ý thức.
Tiểu não có các cảm biến đặc biệt giúp phát hiện sự thay đổi về thăng bằng và chuyển động, từ đó gửi tín hiệu để cơ thể điều chỉnh kịp thời.
Tiểu não đóng một vai trò thiết yếu trong một số loại hình học tập vận động, hỗ trợ điều chỉnh cách thực hiện một hành động cụ thể như học chơi nhạc cụ, đi xe đạp… Để giải thích cho chức năng này, nhiều giả thuyết cho rằng, sợi leo đã cung cấp tín hiệu để tạo ra sự biến đổi khớp thần kinh trong sợi Purkinje.
Một số tình trạng sức khỏe và rối loạn có thể ảnh hưởng đến tiểu não bao gồm: (2)
Đột quỵ rất nguy hiểm, nguy cơ cao đe dọa đến tính mạng nếu không cấp cứu kịp thời. Đột quỵ xảy ra khi một phần não không được cung cấp đủ lưu lượng máu do động mạch bị tắc, dẫn đến chết tế bào não vì thiếu oxy.
Đột quỵ tiểu não có các biểu hiện không đặc hiệu như chóng mặt, nhức đầu, buồn nôn, nôn mửa, run… Biến chứng đáng lo ngại là giảm khả năng vận động, giảm tầm nhìn, giảm chức năng suy nghĩ, hành vi, mất trí nhớ… Sưng não cũng là một biến chứng tiềm ẩn, có thể dẫn đến chèn ép não, làm tổn thương tiểu não, thân não hoặc các vùng khác của não. Về lâu dài, sưng tấy hoặc chảy máu quá nhiều sẽ cản trở dòng chảy tự nhiên của dịch não tủy quanh não và cột sống, gây ra não úng thủy. Bệnh lý này đòi hỏi phải can thiệp điều trị lâu dài.
Xuất huyết não (xuất huyết nội sọ) là một loại đột quỵ (chiếm khoảng 13%), chủ yếu xảy ra do động mạch trong não bị vỡ, gây chảy máu cục bộ ở các mô xung quanh và phá hủy các tế bào não. Một số trường hợp có thể gây tàn phế hoặc đe dọa đến tính mạng. Tình trạng này cũng ảnh hưởng trực tiếp đến vùng tiểu não.
Tiểu não dễ bị nhiễm chất độc, dẫn đến tổn thương tế bào thần kinh và giảm chức năng điều hòa (thất điều). Một số tác nhân có nguy cơ cao bao gồm:
Tiểu não có thể bị ảnh hưởng bởi bất kỳ bệnh nhiễm trùng nào xảy ra ở nhu mô não, dịch não tủy hoặc rễ thần kinh. Ngoài ra, một số ít bệnh nhiễm trùng cũng có thể xảy ra trực tiếp ở cấu trúc tiểu não.
Bệnh thất điều (mất điều hòa) là một tình trạng thoái hóa xảy ra ở tiểu não do đột biến gen, rất hiếm gặp. Một số triệu chứng có thể nhận thấy như:
Những rối loạn này thường trở nên nghiêm trọng hơn theo thời gian. Hiện vẫn chưa có phương pháp cụ thể giúp cải thiện triệu chứng hoặc điều trị dứt điểm.
Ung thư là những tế bào ác tính phát triển trực tiếp trong não hoặc di căn từ một bộ phận khác trên cơ thể. Khối u hình thành ở tiểu não có thể gây ra một loạt các triệu chứng như:
Phương pháp chẩn đoán và điều trị sẽ cân nhắc thay đổi tùy theo độ tuổi, tình trạng sức khỏe tổng thể, diễn tiến của bệnh và nhiều yếu tố khác.
Nhiều loại xét nghiệm, chụp chiếu có thể được chỉ định thực hiện để chẩn đoán sức khỏe tiểu não, bao gồm: (3)
Để chăm sóc tiểu não khỏe mạnh, dưới đây là một số biện pháp quan trọng nhất định nên ưu tiên thực hiện: (4)
Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Trên đây là bài viết tổng hợp thông tin về cấu tạo giải phẫu, vị trí, chức năng và các rối loạn, bệnh lý ở tiểu não. Hy vọng thông qua những thông tin này, người bệnh có thêm nhiều cập nhật hữu ích về giải phẫu tiểu não, chức năng của tiểu não… để chăm sóc và bảo vệ sức khỏe não bộ tốt hơn.
