Nhiều triệu chứng quen thuộc như ngứa ngáy, nổi mẩn, sổ mũi hay rối loạn tiêu hóa đều có thể bắt nguồn từ một chất sinh học được cơ thể sản sinh tự nhiên – Histamin. Dù thường bị gắn liền với phản ứng dị ứng, chất này còn giữ vai trò thiết yếu trong hệ miễn dịch, tiêu hóa và thần kinh. Cùng tìm hiểu chi tiết cơ chế hoạt động, vai trò và khi nào histamin trở thành “thủ phạm” gây hại cho sức khỏe.
Histamin là một chất trung gian sinh học được cơ thể tạo ra tự nhiên, tham gia vào phản ứng dị ứng, miễn dịch, tiết acid dạ dày và dẫn truyền thần kinh. Khi histamin được giải phóng quá mức, cơ thể có thể xuất hiện các triệu chứng như ngứa, nổi mề đay, sổ mũi hoặc rối loạn tiêu hóa.
Chất trung gian sinh học này đóng vai trò truyền tín hiệu giữa các tế bào khi hệ miễn dịch phản ứng với tác nhân lạ. Histamin giúp cơ thể bài trừ tác nhân gây dị ứng mà biểu hiện bên ngoài là các triệu chứng hắt hơi, chảy nước mũi, ngứa mắt, nổi mẩn… Tuy nhiên, nếu phản ứng xảy ra quá mạnh, người bệnh có thể đối mặt với tình trạng sốc phản vệ cần phải cấp cứu kịp thời.
Histamin được cơ thể tổng hợp từ acid amin histidine và được lưu trữ chủ yếu trong hai loại tế bào miễn dịch:
Những tế bào này tập trung tại các vị trí thường xuyên tiếp xúc với tác nhân từ môi trường như da, phổi, niêm mạc mũi – họng, ống tiêu hóa và quanh mạch máu. Khi cơ thể gặp chất gây dị ứng hoặc bị tổn thương mô, histamin trong các tế bào này sẽ được giải phóng, gây ra các biểu hiện dị ứng.
Khi cơ thể tiếp xúc với một tác nhân gây dị ứng hoặc kích thích, hệ miễn dịch sẽ khởi động phản ứng bảo vệ. Trong quá trình này, histamin giữ vai trò trung tâm, vừa là tín hiệu cảnh báo vừa là chất tạo ra các biểu hiện dị ứng quen thuộc.
Khi hệ miễn dịch nhận diện một chất lạ sẽ gửi tín hiệu đến tế bào mast (những tế bào tập trung nhiều ở da, niêm mạc mũi, phổi, miệng và đường tiêu hóa). Tín hiệu này kích hoạt tế bào mast giải phóng lượng histamin đang được dự trữ trong các hạt nhỏ bên trong tế bào. Histamin sau đó lan ra mô xung quanh và bắt đầu tương tác với các thụ thể trên bề mặt tế bào khác. (1)
Ngay sau khi được giải phóng, histamin gây giãn mạch và tăng lưu lượng máu đến vùng đang bị kích thích, tạo nên hiện tượng viêm đỏ, đồng thời giúp các tế bào miễn dịch khác nhanh chóng đến hỗ trợ. Histamin cũng kích thích màng nhầy (niêm mạc) tiết nhiều dịch hơn, dẫn đến các triệu chứng như hắt hơi, sổ mũi, nghẹt mũi hoặc ngứa mắt. Ở da, histamin có thể gây mẩn đỏ và ngứa. Những phản ứng này về bản chất giúp cơ thể loại bỏ tác nhân gây hại, nhưng ở người có cơ địa dị ứng, phản ứng lại diễn ra quá mức, gây khó chịu và ảnh hưởng chất lượng cuộc sống.
Histamin phát huy tác dụng thông qua bốn loại thụ thể khác nhau nằm rải rác trong nhiều cơ quan. Mỗi thụ thể đảm nhiệm một nhóm chức năng riêng, từ phản ứng dị ứng đến tiêu hóa và hoạt động thần kinh.
Thụ thể H1 xuất hiện nhiều ở mạch máu, đường thở và tế bào thần kinh. Khi histamin gắn vào thụ thể này, mạch máu sẽ giãn ra và thành mạch “rò rỉ”, khiến dịch thoát ra mô gây sưng, đỏ và ngứa.
Ở đường thở, H1 có thể kích thích co thắt cơ trơn, dẫn đến cảm giác khó thở hoặc khò khè ở người nhạy cảm. Khi tác động lên niêm mạc mũi, thụ thể H1 gây ra hắt hơi, chảy nước mũi, nghẹt mũi… đây là những triệu chứng đặc trưng của dị ứng. Ngoài phản ứng dị ứng, H1 còn tham gia vào điều hòa giấc ngủ – thức, cảm xúc và khả năng ghi nhớ, vì thụ thể này cũng có mặt trong hệ thần kinh trung ương.
Thụ thể H2 được tìm thấy chủ yếu ở dạ dày, có chức năng kiểm soát việc tiết ra axit tiêu hóa. Khi histamin kích hoạt thụ thể này, dạ dày sẽ tăng sản xuất axit giúp phân giải thức ăn. Vì vậy, sự hoạt động quá mức của H2 có thể gây đau dạ dày hoặc trào ngược axit.
Thụ thể H2 cũng có trong cơ tim và mạch máu, góp phần làm tăng nhịp tim, giãn mạch và đôi khi gây hạ huyết áp nhẹ. Một số người còn có thể cảm thấy đau đầu khi H2 bị kích thích quá mức. Thuốc ức chế H2 thường được sử dụng trong điều trị viêm loét dạ dày – tá tràng nhờ khả năng làm giảm tiết axit.
Thụ thể H3 tập trung chủ yếu trong hệ thần kinh trung ương, đặc biệt ở những vùng liên quan đến sự tỉnh táo, hành vi và trí nhớ. Khác với H1 và H2, thụ thể H3 hoạt động như một “bộ điều chỉnh” giúp kiểm soát lượng histamin và nhiều chất dẫn truyền thần kinh khác như dopamine, norepinephrine và acetylcholine. Điều này có nghĩa H3 góp phần giữ cân bằng hoạt động thần kinh, giúp não tránh bị kích thích quá mức. Vì vai trò đặc biệt này, thụ thể H3 đang được nghiên cứu trong các bệnh lý như sa sút trí tuệ, rối loạn giấc ngủ, và một số rối loạn thần kinh khác.
Thụ thể H4 xuất hiện nhiều ở tủy xương và các tế bào của hệ miễn dịch, bao gồm tế bào bạch cầu chưa trưởng thành. Chức năng chính của H4 là điều chỉnh cách các tế bào miễn dịch di chuyển, tập trung và phản ứng trong quá trình viêm. Điều này khiến H4 có vai trò quan trọng trong các bệnh lý liên quan đến viêm mạn tính, dị ứng nặng và thậm chí một số bệnh tự miễn.
Histamin là một chất quan trọng trong hệ miễn dịch và nhiều quá trình sinh lý. Tuy nhiên, khi histamin được sản xuất quá mức, tích tụ bất thường hoặc tế bào mast hoạt động sai cách, cơ thể có thể xuất hiện nhiều rối loạn khác nhau. Hai nhóm bệnh phổ biến nhất liên quan đến rối loạn histamin là không dung nạp histamin và các rối loạn tăng hoạt hóa tế bào mast.
Không dung nạp histamine xảy ra khi lượng histamine trong cơ thể tăng quá cao, nhưng cơ thể lại không phân giải được chúng đủ nhanh. Bình thường, histamine được “dọn dẹp” bởi các enzyme như DAO (diamine oxidase) ở ruột và HNMT trong các mô. Nếu hai enzyme này hoạt động kém thì histamine sẽ tích tụ gây ra một số triệu chứng như:
Các rối loạn này xảy ra khi tế bào mast giải phóng histamin quá mức hoặc sai thời điểm, ngay cả khi không có tác nhân dị ứng rõ ràng. Rối loạn này hiếm gặp, và chỉ được nghĩ đến khi đã loại trừ nguyên nhân thứ phát (dị ứng hoặc không dung nạp thức ăn, dị ứng thuốc, bệnh tự miễn, nhiễm khuẩn,…), các xét nghiệm bổ sung chẩn đoán: Tryptase, đột biến gen c-KIT D816V, sinh thiết tủy…
Để giảm tác động tiêu cực của histamin trên cơ thể, bạn nên thực hiện một số cách như:
Nếu xuất hiện các triệu chứng nghi ngờ liên quan đến rối loạn giải phóng hoặc chuyển hóa histamin như dị ứng kéo dài, mề đay tái phát, rối loạn tiêu hóa không rõ nguyên nhân, nên chủ động đặt lịch khám và trao đổi trực tiếp với bác sĩ chuyên khoa tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh để được thăm khám, đánh giá nguyên nhân và xây dựng hướng theo dõi, điều trị phù hợp theo từng tình trạng cụ thể.
Để đặt lịch khám, tư vấn, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách hàng có thể liên hệ theo thông tin:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Hiểu đúng về histamin giúp lý giải vì sao cơ thể phản ứng mạnh mẽ trước một số yếu tố tưởng chừng vô hại. Thay vì mặc định coi đây là “tác nhân gây dị ứng”, cần nhìn nhận nó như một phần thiết yếu trong hệ sinh lý, chỉ trở nên có vấn đề khi mất cân bằng. Việc nhận diện chính xác vai trò và cơ chế hoạt động của chất này là nền tảng để theo dõi và xử trí hiệu quả các biểu hiện bất thường liên quan.
