Hệ thần kinh tim: Cấu tạo, vai trò và chức năng hoạt động

Hệ thần kinh tim đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa hoạt động của tim. Tình trạng mất điều hòa của hệ thần kinh tim có liên quan đến nhiều vấn đề tim mạch khác nhau.

Hệ thần kinh tim là gì?

Hệ thần kinh tim hay hệ thần kinh tự chủ tim (CANS) có thể được hình dung như một hệ thống điều khiển đa tầng phức tạp, không ngừng tiếp nhận và xử lý các tín hiệu cảm giác từ tim và các cơ quan ngoài tim. Từ đó, hệ thống này tạo ra tín hiệu thần kinh tự chủ kép (giao cảm và phó giao cảm) để điều chỉnh tất cả các chức năng của tim. (1)

Chức năng của hệ thần kinh tim

Hệ thần kinh tim đóng vai trò then chốt trong cân bằng sinh lý tim mạch cũng như trong bệnh lý tim. Cấp độ đầu tiên của kiểm soát tự chủ tim là hệ thần kinh tim nội tại, nằm trong các mô mỡ ngoài màng tim và trong các đám rối hạch. Nhờ mức độ kết nối cao, kết hợp với khả năng dẻo dai và trí nhớ của tế bào thần kinh, hệ thần kinh tim nội tại cho phép kiểm soát từng nhịp đập của tất cả các chức năng và phản ứng của tim, cũng như tích hợp với các trung tâm ngoài tim và cao hơn để phản xạ tim mạch dài hạn.

Hệ thần kinh tim hoạt động như thế nào?

Cơ chế phản xạ điều hòa nhịp tim theo từng nhịp đập không chỉ đơn thuần là nhận lệnh chỉ huy từ trung ương thần kinh, mà còn có sự tham gia của các con đường thần kinh ngoại biên và dưới vỏ não. Những con đường này bao gồm đầy đủ các thành phần của cung phản xạ thần kinh, bao gồm: Nơ-ron hướng tâm truyền tín hiệu từ tim về thần kinh trung ương; nơ-ron trung gian hay còn gọi là các nơ-ron mạch tại chỗ xử lý thông tin ngay trong tim; nơ-ron ly tâm truyền tín hiệu điều chỉnh ngược trở lại tim.

Theo cấu trúc phân tầng, cấp đầu tiên của mạng lưới thần kinh này nằm ở mô mỡ thượng tâm mạc, chính là hệ thần kinh nội tại của tim (ICNS). Cấp thứ hai nằm ở các hạch ngoài tim nhưng bên trong lồng ngực chẳng hạn như hạch cổ và hạch sao. Cấp thứ ba thuộc về các trung khu thần kinh trung ương, bao gồm các nơ-ron tủy sống và hành não, được điều chỉnh bởi các trung tâm cao cấp hơn như vỏ não.

Tất cả những yếu tố này tạo thành một hệ thống kiểm soát phối hợp đa cấp độ đối với hoạt động của tim.

Giải phẫu hệ thần kinh tim

1. Hình ảnh hệ thần kinh tim

2. Có mấy hệ thần kinh chi phối cho tim?

2.1. Hệ thần kinh tự chủ

Về mặt giải phẫu, hệ thần kinh tự chủ tim là một hệ thống phức tạp được chia thành các thành phần giao cảm và phó giao cảm. Tất cả các thành phần này, bao gồm cả hệ thống cảm giác, được tạo thành từ các tế bào thần kinh (nơ-ron) chứa thân tế bào thần kinh có nhân và các phần mở rộng (sợi trục và sợi nhánh). Khi các phần mở rộng này được sắp xếp và bó lại, chúng tạo thành các dây thần kinh.

Các dây thần kinh của cả hệ thần kinh tự chủ tim giao cảm và phó giao cảm đều có nguồn gốc từ hệ thần kinh tự chủ dưới dạng các dây thần kinh trước hạch. Các dây thần kinh này tạo thành khớp thần kinh trong hạch và sử dụng chất dẫn truyền thần kinh acetylcholine để truyền tín hiệu đến các dây thần kinh sau hạch kéo dài đến cơ quan đích.

Sự chi phối của các cơ quan đích được thiết lập thông qua các khớp thần kinh sau hạch, tại đó các chất dẫn truyền thần kinh liên kết với các thụ thể sau synap nằm trên cơ quan đích. Các thụ thể sau synap có thể là các thụ thể adrenergic hoặc các thụ thể muscarinic. (2)

2.2. Hệ thần kinh nội tại của tim

Hệ thần kinh nội tại tim (ICNS) là một mạng lưới thần kinh nằm ngay trong tim, đóng vai trò như một trung tâm tích hợp để điều hòa tín hiệu ly tâm tự chủ từ hệ thần kinh tới tim. Hệ thống nội tại này được xem như một vòng phản hồi ngắn, thực hiện kiểm soát ngược trực tiếp giữa các cấu trúc trong tim, nằm trong thứ bậc điều hòa tim mạch.

Hệ thần kinh tim nội tại có khả năng thích nghi, điều chỉnh phản ứng của tim sao cho phù hợp với trở kháng mạch máu và nhu cầu chuyển hóa của cơ thể. Thứ bậc điều hòa này không chỉ bao gồm mạng lưới thần kinh ngay tại tim, mà còn bao gồm các hạch thần kinh ngoài tim trong lồng ngực cũng như các trung tâm thần kinh trung ương. (3)

Các bệnh lý liên quan hệ thần kinh tim thường gặp

• Thiếu máu cơ tim cục bộ: Thiếu máu cục bộ cơ tim cấp tính gây ra cả phản xạ giao cảm và phản xạ phó giao cảm. Phản xạ giao cảm chiếm ưu thế làm tăng nhịp tim, tiêu thụ oxy của cơ tim và giảm sự ổn định điện tim, do đó tạo điều kiện cho sự xuất hiện của loạn nhịp tim ác tính.
• Đột quỵ: Quan hệ về mặt lâm sàng giữa hệ tim và hệ thần kinh được gọi là trục tim-não, mối quan hệ này hết sức phức tạp, do đó tổn thương não cấp tính do đột quỵ có thể dẫn đến những thay đổi về chức năng tim do những thay đổi trong hệ thần kinh tự chủ.
• Động kinh: Động kinh và co giật có thể có tác động mạnh đến hệ thần kinh thực vật thông qua sự tham gia của các trung tâm kiểm soát tự chủ trung ương. Những thay đổi quanh cơn có thể dẫn đến sự thay đổi ngắn hạn các chức năng tim ở những bệnh nhân bị co giật và một phần là đặc hiệu cho bán cầu não.
• Rối loạn nhịp tim: Hệ thần kinh tự chủ đóng vai trò trung tâm trong quá trình sinh bệnh của nhiều loại loạn nhịp tim, bao gồm rung nhĩ và rung thất.
• Bệnh cơ tim: Bệnh cơ tim thiếu máu cục bộ do tưới máu cơ tim không đủ liên quan đến hoạt hóa thần kinh nội tiết phức tạp về lâu dài có thể dẫn đến suy tim.
• Rối loạn thần kinh tim: Rối loạn thần kinh tim thường được dùng để chỉ tình trạng rối loạn thần kinh thực vật ảnh hưởng đến tim, gây ra các triệu chứng như hồi hộp, choáng váng, chóng mặt, tim đập nhanh.

Phương pháp chẩn đoán các bệnh lý liên quan hệ thần kinh tim

Việc chẩn đoán các bệnh lý liên quan đến hệ thần kinh tim phụ thuộc vào tình trạng và triệu chứng cụ thể. Các phương pháp chẩn đoán thường được áp dụng gồm:

• Điện tâm đồ (ECG): Phát hiện rối loạn nhịp.
• Holter ECG: Theo dõi nhịp tim liên tục 24-48 giờ.
• Siêu âm tim: Đánh giá chức năng cơ tim và cấu trúc.
• Đo biến thiên nhịp tim (Heart Rate Variability – HRV): Đánh giá cân bằng hệ giao cảm – phó giao cảm.
• Xét nghiệm máu: Kiểm tra nồng độ chất dẫn truyền thần kinh (catecholamine, serotonin…).

Biện pháp bảo vệ sức khỏe hệ thần kinh tim

• Kiểm soát stress: Thiền, yoga, ngủ đủ giấc giúp giảm hoạt hóa giao cảm, tăng cường phó giao cảm, giữ nhịp tim ổn định.
• Tập thể dục đều đặn: Vận động nhẹ nhàng, vừa sức như đi bộ, bơi lội giúp hệ thần kinh tự chủ cân bằng, tim hoạt động hiệu quả hơn.
• Chế độ ăn uống lành mạnh: Bổ sung omega-3 (cá béo), kali (chuối, bơ), magie (hạnh nhân, rau xanh) giúp bảo vệ thần kinh tim và ổn định nhịp tim.
• Tránh chất kích thích: Rượu, thuốc lá, cà phê quá liều kích thích giao cảm, tăng nguy cơ rối loạn nhịp và co mạch tim.
• Theo dõi sức khỏe định kỳ: Người có tiền sử bệnh tim mạch, thần kinh cần kiểm tra nhịp tim, huyết áp, đo HRV và khám chuyên khoa định kỳ để phát hiện sớm rối loạn thần kinh tim.

Khi nào nên gặp bác sĩ?

Có nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau liên quan đến hệ thần kinh tim, vì vậy người bệnh chủ động thăm khám sức khỏe tim mạch định kỳ, bên cạnh đó cần thông báo cho bác sĩ khi có các dấu hiệu như: tim đập nhanh hoặc chậm bất thường. Đánh trống ngực kèm hoa mắt, chóng mặt, đau ngực, khó thở, ngất xỉu, thường xuyên lo âu, hồi hộp không rõ lý do, có bệnh nền tim mạch hoặc thần kinh từ trước…

Để đặt lịch khám, điều trị các bệnh lý tim mạch tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, quý khách vui lòng liên hệ:

Việc bảo vệ hệ thần kinh tim khỏe mạnh là một phần quan trọng trong chiến lược dự phòng và quản lý các bệnh lý tim mạch. Điều này đòi hỏi sự phối hợp giữa lối sống khoa học, chế độ dinh dưỡng hợp lý, kiểm soát căng thẳng tâm lý và kiểm tra sức khỏe định kỳ. Chủ động chăm sóc hệ thần kinh tim không chỉ giúp chúng ta duy trì chức năng tim tối ưu, mà còn góp phần bảo vệ sức khỏe toàn thân, đặc biệt là mối liên hệ chặt chẽ giữa trục não – tim.