Cách chăm sóc người bị tai biến nhẹ tại nhà hỗ trợ hồi phục hiệu quả

Cách chăm sóc người bị tai biến nhẹ (đột quỵ nhẹ) cần thực hiện theo hướng dẫn của bác sĩ để đảm bảo an toàn, hiệu quả. Vậy có những cách chăm sóc người bị tai biến nào?

Tầm quan trọng của việc chăm sóc người bệnh tai biến

Việc chăm sóc người bị tai biến (đột quỵ) tại nhà đóng vai trò quan trọng trong quá trình phục hồi. Sau khi bị tai biến, người bệnh phải đối mặt với nhiều di chứng như yếu liệt vận động, rối loạn ngôn ngữ, suy giảm nhận thức, thậm chí là trầm cảm, … Nếu được chăm sóc toàn diện, phối hợp giữa chế độ dinh dưỡng, luyện tập phục hồi và hỗ trợ tâm lý; người bệnh có thể cải thiện sức khỏe, chất lượng cuộc sống. (1)

Song, nếu thiếu đi sự chăm sóc phù hợp, người bệnh tai biến có thể lâu hồi phục, gặp nhiều biến chứng nguy hiểm như lở loét da do nằm lâu, nhiễm trùng, suy dinh dưỡng hoặc trầm cảm. Đặc biệt, người bệnh từng bị đột quỵ có nguy cơ tái phát rất cao và lần đột quỵ sau thường nguy hiểm hơn lần đầu​. Do đó, người thân cần hiểu rõ tầm quan trọng của việc chăm sóc người bị tai biến mạch máu não, và tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn y tế.

Hướng dẫn cách chăm sóc người bị tai biến nhẹ tại nhà

Chăm sóc người bị tai biến tại nhà đòi hỏi sự kiên nhẫn và tuân thủ các nguyên tắc, hướng dẫn từ bác sĩ. Có thể gồm:

1. Chế độ dinh dưỡng

Nếu người bệnh ăn quá nhiều đường, muối, chất béo bão hòa, thiếu vitamin, nguy cơ tái phát sẽ rất cao. Do đó, chăm sóc người bị tai biến mạch máu não cần đảm bảo bữa ăn hằng ngày vừa đầy đủ dinh dưỡng, vừa an toàn cho tim mạch.

• Đạm (Protein): Người bệnh tai biến nên ưu tiên bổ sung các loại thực phẩm giàu đạm nhưng chứa ít cholesterol, đặc biệt là đạm thực vật (các loại đậu, đỗ, nấm) và đạm động vật nạc (thịt gia cầm bỏ da, cá). Nhu cầu đạm hàng ngày được khuyến nghị khoảng 0.8g/kg trọng lượng cơ thể.
• Chất béo (Lipid): Lượng chất béo trong khẩu phần ăn của người bệnh sau đột quỵ nên dao động từ 25 – 30g/ngày. Tỷ lệ lý tưởng là 1/3 chất béo từ động vật (chất béo không bão hòa) và 2/3 chất béo từ thực vật (dầu oliu, dầu đậu nành, dầu hướng dương). Cung cấp đủ chất béo lành mạnh là điều cần thiết để duy trì hoạt động của não bộ và các cơ quan khác trong cơ thể. Nghiên cứu chứng minh rằng, các loại axit béo không no, đặc biệt là Omega-3, có khả năng giảm nguy cơ đột quỵ, hạn chế hình thành cục máu đông trong lòng mạch. (2)
• Vitamin và khoáng chất: Hoa quả tươi, rau xanh, sữa và các chế phẩm từ sữa là nguồn cung cấp kali dồi dào. Kali là khoáng chất có tác dụng lợi tiểu và giúp giảm huyết áp. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng những người thường xuyên bổ sung vitamin (như vitamin nhóm B, vitamin C, vitamin E) và khoáng chất (như magie, canxi) có nguy cơ mắc các bệnh về tim mạch và đột quỵ thấp hơn so với những người bình thường. Đơn cử, bổ sung ít nhất 300mcg axit folic mỗi ngày có thể giúp giảm tới 20% nguy cơ đột quỵ. Tiêu thụ từ 136mcg axit folic mỗi ngày có thể giảm 13% nguy cơ mắc bệnh tim. Axit folic có nhiều trong rau lá xanh đậm, các loại đậu, gạo, mì, và các loại quả có vị chua. (3)
• Nước: Người bệnh cần uống đủ nước để duy trì quá trình trao đổi chất. Nên uống đủ 2-2.5 lít nước mỗi ngày, có thể dưới dạng nước lọc, nước ép trái cây, hoặc các loại trà thảo dược không đường.
• Chất xơ: Bổ sung chất xơ từ rau xanh, trái cây, và ngũ cốc nguyên hạt giúp cải thiện chức năng hệ tiêu hóa, ngăn ngừa táo bón, góp phần kiểm soát cholesterol và đường huyết.

Hướng dẫn cách ăn uống khoa học cho người bị tai biến nhẹ:

• Ưu tiên thức ăn mềm, lỏng: Nên cho người bệnh ăn các loại thức ăn dạng mềm, dễ tiêu hóa như súp, cháo, sữa, sinh tố. Loại thức ăn này giúp người bệnh dễ nuốt và hấp thụ dưỡng chất tốt hơn.
• Chia nhỏ bữa ăn: Thay vì ăn 3 bữa chính, nên chia nhỏ thành 5-6 bữa nhỏ trong ngày để tránh tình trạng ăn quá no, gây áp lực cho hệ tiêu hóa và hệ tuần hoàn.
• Kiểm soát lượng calo: Người bệnh tai biến có chức năng vận động hạn chế, do đó cần giảm bớt năng lượng trong khẩu phần ăn để tránh tăng cân, từ đó giảm áp lực cho hệ tiêu hóa và tuần hoàn. Theo khuyến cáo, mức năng lượng đưa vào cơ thể nên duy trì trong khoảng 30 – 35 Kcal/ kg cân nặng/ngày. Các loại rau củ, khoai, đậu đỗ, mì, bún, miến là những thực phẩm cung cấp năng lượng cần thiết, ít calo cho người bệnh tai biến.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn và đồ uống có đường: Cần hạn chế tối đa các loại đồ lên men, đồ muối chua (dưa, cà, hành muối, thịt hun khói, pa tê, xúc xích…), các chất kích thích (gia vị cay, nóng, rượu, trà, cà phê), và các loại đồ uống có đường (nước ngọt, nước ép đóng chai).
• Tham khảo ý kiến chuyên gia: Chế độ dinh dưỡng cho người tai biến nên được thiết kế cá nhân hóa, dựa trên thể trạng và bệnh nền của mỗi người. Gia đình và người bệnh cần tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng chế độ dinh dưỡng phù hợp

2. Hỗ trợ tập luyện phục hồi chức năng

Hỗ trợ vận động và tập phục hồi chức năng sau tai biến là bước không thể thiếu trong cách chăm sóc người bệnh tai biến.

2.1. Tập luyện trong giai đoạn điều trị tại viện

Ngay trong những ngày đầu, người bệnh có thể bắt đầu tập vận động thụ động, với sự hỗ trợ từ người thân hoặc kỹ thuật viên vật lý trị liệu. Một số hoạt động cơ bản bao gồm:

• Thay đổi tư thế nằm mỗi giờ để phòng loét tì đè.
• Vệ sinh răng miệng đúng cách từ 2–3 lần/ngày để tránh viêm nhiễm.
• Xoa bóp nhẹ nhàng các vùng cơ, thực hiện cử động khớp thụ động tay và chân giúp lưu thông máu, phòng tránh teo cơ, cứng khớp.
• Vận động sớm trong mức độ cho phép sẽ kích thích não bộ, và tạo tiền đề cho thần kinh phục hồi.

2.2. Tập luyện sau khi xuất viện

Người bệnh có thể tiếp tục tập phục hồi chức năng tại nhà hoặc tại các trung tâm trị liệu phục hồi chuyên biệt:

Phục hồi chức năng vận động

• Tập cầm, nắm, cử động tay chân, ngồi dậy, bước đi có người hỗ trợ.
• Dùng thiết bị hỗ trợ như nẹp, gậy tập đi để tập thăng bằng và giảm nguy cơ té ngã.

Phục hồi ngôn ngữ và giao tiếp

• Khoảng 20% người bị tai biến gặp vấn đề mất ngôn ngữ. Do đó, cần luyện tập để phục hồi ngôn ngữ và khả năng giao tiếp. Bước đầu, người bệnh được luyện tập để đếm số, đọc chữ cái, nói tên đồ vật. Sau đó tăng dần độ khó lên qua các bài tập hội thoại ngắn, đọc văn bản.
• Các chuyên gia khuyến nghị nên tập luyện ngôn ngữ ít nhất 40–100 giờ trong vòng 3 tháng đầu để người bệnh sớm lấy lại khả năng giao tiếp.

3. Vệ sinh cá nhân

Lưu ý quan trọng trong cách chăm người bị tai biến là phải giữ vệ sinh sạch sẽ.

• Da của người bệnh luôn phải sạch sẽ và khô thoáng để hạn chế lở loét và nhiễm trùng. Đồng thời, người chăm sóc cũng nên xoa bóp và thay đổi tư thế người bệnh thường xuyên để giúp máu lưu thông tốt hơn.
• Khi tắm rửa, hãy thực hiện ở nơi kín gió, sàn không trơn, với nước ấm nhiệt độ từ 37–45°C. Thời gian tắm nên giới hạn trong 5–7 phút và hạn chế tắm vào buổi tối.
• Đối với bệnh nhân đột quỵ, việc đi đại tiện thường khó khăn. Do đó, có thể sử dụng tã lót dùng một lần hoặc dùng bô. Dù là phương pháp nào, cũng cần lau chùi sạch sẽ ngay sau mỗi lần đi vệ sinh để phòng ngừa viêm nhiễm. Ngoài ra, nên hướng dẫn người bệnh nhận biết và báo hiệu khi có nhu cầu đại tiểu tiện, bằng các khẩu lệnh đơn giản (trong trường hợp người bệnh không nói được).

4. Chăm sóc tâm lý

Sau tai biến mạch máu não, nhiều người mất khả năng tự chăm sóc bản thân và phải phụ thuộc vào người khác. Điều này khiến họ dễ rơi vào trạng thái tự ti, mặc cảm, hay cáu gắt, thậm chí trầm cảm. Vì vậy, sự đồng hành và động viên từ người thân có ý nghĩa rất lớn trong quá trình phục hồi.

Hiệp hội Đột quỵ khuyến cáo: “Phục hồi sau đột quỵ là một quá trình chậm rãi, vì vậy hãy khen ngợi mọi tiến bộ dù nhỏ nhất.” Lời động viên đúng lúc sẽ giúp người bệnh vững tin, cải thiện tinh thần và ý chí vượt qua khó khăn. Đồng thời, người chăm sóc cũng cần quan tâm đến sức khỏe của chính mình. Nếu cảm thấy mệt mỏi, hãy mạnh dạn nhờ người thân hoặc bạn bè hỗ trợ để có thời gian nghỉ ngơi và tái tạo năng lượng.

5. Tuân thủ theo chỉ định của bác sĩ

Các quyết định liên quan đến điều trị, thuốc men, chế độ ăn uống và bài tập phục hồi chức năng cần tuân theo chỉ định của bác sĩ, chuyên gia vật lý trị liệu, chuyên gia ngôn ngữ trị liệu và chuyên gia dinh dưỡng.

Người bệnh cần uống đủ và uống đúng các loại thuốc (như thuốc chống đông, thuốc huyết áp, thuốc hạ mỡ máu, v.v.), không được tự ý ngưng thuốc hay thay đổi liều lượng khi chưa có ý kiến của bác sĩ. Đồng thời, gia đình cần đưa người bệnh đi tái khám định kỳ đúng theo lịch hẹn, để bác sĩ đánh giá quá trình phục hồi và điều chỉnh phương pháp điều trị khi cần.

Khi chăm sóc người bị tai biến cần lưu ý gì?

Theo khuyến cáo của các chuyên gia phục hồi chức năng và chăm sóc sau đột quỵ, để hỗ trợ quá trình hồi phục an toàn và hiệu quả, người chăm sóc cần lưu ý một số điều sau: (4)

• Đảm bảo môi trường sống an toàn: Sắp xếp hoặc loại bỏ các vật cản có thể gây té ngã, lắp đặt tay vịn ở những nơi cần thiết (nhà vệ sinh, cầu thang). Giường của người bệnh phải có thành chắn tránh té ngã, có gối kê để thay đổi tư thế nằm hoặc ngồi.
• Sử dụng đèn chiếu sáng: Không gian trong nhà cần đầy đủ ánh sáng để hạn chế nguy cơ té ngã, đặc biệt vào ban đêm.
• Sử dụng các thiết bị hỗ trợ: Cân nhắc sử dụng các thiết bị hỗ trợ như giường y tế, xe lăn, bô vệ sinh di động… để giúp việc chăm sóc dễ dàng hơn.
• Theo dõi các bệnh lý nền: Nếu người bệnh có các bệnh nền như tiểu đường, tăng huyết áp, cao mỡ máu, cần tiếp tục theo dõi và điều trị theo chỉ định của bác sĩ.
• Kiểm tra huyết áp: Cần kiểm tra huyết áp thường xuyên để kiểm soát nguy cơ tái phát tai biến.
• Theo dõi các chỉ số sinh tồn khác: Bao gồm cholesterol, đường huyết và các chỉ số sinh hóa máu.
• Chăm sóc tinh thần: Dành thời gian trò chuyện, chia sẻ, tạo niềm vui và động lực cho người bệnh. Khuyến khích người bệnh tham gia các hoạt động xã hội phù hợp với thể trạng.
• Hạn chế té ngã: Té ngã là biến chứng thường gặp sau đột quỵ. Nếu người bệnh bị té gây đau đớn dữ dội, bầm tím hay chảy máu, cần đưa ngay đến cấp cứu. Nếu người bệnh bị té nhẹ, trên hai lần trong vòng 6 tháng, cần đưa đến cơ sở y tế, bệnh viện khám bác sĩ để được kiểm tra, thăm khám.
• Ngăn chặn trầm cảm trước khi nó cản trở hồi phục. Trầm cảm sau đột quỵ xảy ra ở 30–50% bệnh nhân và ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả phục hồi. Người chăm sóc cần quan sát các biểu hiện tâm lý của người bệnh và trao đổi với bác sĩ trong trường hợp cần thiết.
• Các dấu hiệu cần can thiệp vật lý trị liệu: Nếu người bệnh bị chóng mặt, mất thăng bằng dẫn đến té ngã, khó đi lại, không thể đi được 6 phút liên tục, hoặc không thể thực hiện các sinh hoạt hằng ngày – gia đình có thể trao đổi với bác sĩ hoặc chuyên viên vật lý trị liệu để tìm giải pháp.

Biện pháp dự phòng tai biến tái phát sau điều trị

Nguy cơ tai biến tái phát có thể giảm đáng kể, nếu người bệnh chủ động thay đổi lối sống và tuân thủ phác đồ điều trị. Một số lưu ý quan trọng cho người bệnh sau tai biến nhẹ:

• Kiểm soát bệnh lý nền: Theo dõi huyết áp, đường huyết, mỡ máu định kỳ. Dùng thuốc đúng liều, đúng giờ theo chỉ định bác sĩ. Không được tự ý bỏ thuốc hoặc thay đổi đơn thuốc.
• Ăn uống lành mạnh: Ưu tiên rau xanh, cá biển (giàu Omega-3), ngũ cốc nguyên hạt, trái cây tươi. Hạn chế muối, chất béo bão hòa, đường tinh luyện và thực phẩm chế biến sẵn.
• Bỏ thuốc lá – hạn chế rượu bia: Cả hai đều là tác nhân làm tăng nguy cơ đột quỵ do gây xơ vữa mạch máu và tăng kết tập tiểu cầu. Tránh hoàn toàn rượu bia, thuốc lá sẽ giúp cải thiện sức khỏe mạch máu và giảm nguy cơ tái phát đột quỵ.
• Tập luyện thể chất đều đặn: Thực hiện các bài tập phù hợp với thể trạng như đi bộ, yoga, đạp xe nhẹ nhàng. Không nên gắng sức quá mức và cần phòng ngừa nguy cơ té ngã.
• Ngủ đủ giấc, giảm căng thẳng: Duy trì 7–8 tiếng ngủ mỗi ngày, hạn chế thức khuya, stress kéo dài. Có thể thực hành thiền, hít thở sâu hoặc nghe nhạc thư giãn để cân bằng cảm xúc và ổn định huyết áp.
• Giữ ấm cơ thể khi trời lạnh: Đặc biệt vào mùa đông, tránh ra ngoài vào sáng sớm hoặc ban đêm. Mặc đủ ấm, điều chỉnh nhiệt độ phòng hợp lý để hạn chế co mạch đột ngột gây tăng huyết áp.
• Tái khám định kỳ và duy trì thuốc dự phòng: Người từng bị đột quỵ vẫn cần phải thăm khám, tầm soát thường xuyên để bác sĩ kiểm tra các yếu tố nguy cơ gây đột quỵ tái phát và hướng dẫn phòng ngừa.
• Nhận biết dấu hiệu cảnh báo tái phát: Nếu xuất hiện tê yếu nửa người, méo miệng, nói ngọng, nhìn mờ hoặc mất thăng bằng, hãy gọi cấp cứu ngay lập tức. Thời gian là yếu tố sống còn.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Cần đưa người bị tai biến nhẹ đến gặp bác sĩ ngay lập tức hoặc gọi cấp cứu nếu xuất hiện bất kỳ dấu hiệu nào sau đây:

• Đau đầu dữ dội, đột ngột không rõ nguyên nhân
• Mất thăng bằng, đi đứng loạng choạng
• Nhìn đôi hoặc mờ mắt đột ngột
• Méo miệng, yếu hoặc tê một bên mặt
• Nói khó, nói đớ, lời nói khó hiểu
• Tê yếu tay chân một bên, không thể giơ cả hai tay lên cùng lúc
• Mất ý thức tạm thời hoặc lơ mơ bất thường

Khi xuất hiện bất kỳ một trong những dấu hiệu trên, cần đưa người bệnh đến gặp bác sĩ ngay lập tức. Trong cấp cứu đột quỵ, từng phút giây đều vô cùng quý giá, bởi “thời gian chính là não bộ” – sự chậm trễ đồng nghĩa với việc hàng triệu tế bào thần kinh không thể phục hồi bị tổn thương vĩnh viễn.

Bài viết đã cung cấp các thông tin về cách chăm sóc người bị tai biến nhẹ tại nhà, bao gồm: chế độ dinh dưỡng, luyện tập, hỗ trợ tâm lý phù hợp. Để ngăn ngừa nguy cơ đột quỵ tái phát, cần đưa người bệnh đi tái khám định kỳ và tuân thủ phác đồ điều trị của bác sĩ.