Chậm phát triển tâm thần: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách phân loại

Chậm phát triển tâm thần khiến trẻ gặp nhiều hạn chế trong việc học tập, phát triển các kỹ năng và hòa nhập xã hội. Tình trạng này có thể là bẩm sinh hoặc là hậu quả của một tai nạn hay vấn đề sức khỏe xảy ra trong trong thời thơ ấu. Vậy chậm phát triển tâm thần là gì?

Chậm phát triển tâm thần là bệnh gì?

Chậm phát triển tâm thần (hay còn gọi là rối loạn phát triển trí tuệ) là một tình trạng trong đó khả năng nhận thức, học hỏi và phát triển các kỹ năng sống của trẻ em bị hạn chế so với các trẻ cùng độ tuổi. Rối loạn phát triển trí tuệ đặc trưng bởi tình trạng trí thông minh của trẻ dưới mức trung bình (IQ dưới khoảng 70 – 75) và thiếu hụt các kỹ năng cần thiết cho các hoạt động sinh hoạt hàng ngày. (1)

Chậm phát triển tâm thần khiến trẻ gặp nhiều khó khăn trong việc phát triển trí tuệ, đưa ra quyết định, giải quyết vấn đề, hòa nhập xã hội và tự chăm sóc bản thân.

Phân loại trẻ chậm phát triển tâm thần

Dựa vào mức độ, chậm phát triển tâm thần có thể được chia làm 4 loại: (2)

• Chậm phát triển tâm thần nhẹ: Phần lớn rối loạn phát triển trí tuệ ở trẻ diễn ra ở mức độ nhẹ, chiếm khoảng 85% tổng số ca mắc. Chỉ số IQ của trẻ dao động trong khoảng từ 50 – 75. Trẻ vẫn có thể phát triển như những trẻ bình thường khác nhưng quá trình này sẽ có nhiều khó khăn và mất nhiều thời gian hơn.
• Chậm phát triển tâm thần trung bình: Khoảng 10% trường hợp rối loạn phát triển trí tuệ ở trẻ diễn ra ở mức độ trung bình. Chỉ số IQ của trẻ dao động từ 35 – 55, có thể thực hiện các yêu cầu và tự chăm sóc bản thân ở mức độ cơ bản nhưng vẫn cần có sự giám sát.
• Chậm phát triển tâm thần nặng: Khoảng 3 – 4% trẻ rối loạn phát triển trí tuệ xảy ra ở mức độ nặng. Chỉ số IQ của trẻ dao động khoảng từ 20 – 40, có thể tự chăm sóc và giao tiếp cơ bản nhưng cần khá nhiều sự hỗ trợ từ người xung quanh.
• Chậm phát triển tâm thần rất nặng: Chỉ chiếm khoảng 1 – 2% trường hợp rối loạn phát triển trí tuệ. Chỉ số IQ của trẻ dưới khoảng 20 – 25. Trẻ cần sự hỗ trợ tích cực, giám sát chặt chẽ để có thể thực hiện các kỹ năng chăm sóc và giao tiếp cơ bản.

Nguyên nhân bệnh chậm phát triển tâm thần

Chậm phát triển tâm thần ở trẻ có thể không xác định được nguyên nhân. Tuy nhiên, nhiều trường hợp trẻ bị rối loạn phát triển trí tuệ có liên quan đến các vấn đề dưới đây:

1. Di truyền

Rối loạn di truyền, rối loạn chuyển hóa là nguyên nhân phổ biến gây nên tình trạng chậm phát triển tâm thần ở trẻ, điển hình như: Bệnh Phenylceton niệu, suy giáp bẩm sinh, hội chứng Down, hội chứng X mỏng manh, hội chứng Prader Willi, hội chứng Klinefelter,…

2. Bệnh lý thần kinh

Hệ thần kinh bao gồm não, tủy sống, các dây thần kinh và hạch ngoại biên. . Khi các cơ quan này bị tổn thương hoặc nhiễm trùng, chức năng và sự phát triển của trẻ sẽ bị ảnh hưởng.. Những bệnh lý thần kinh ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ như viêm não, viêm màng não, bại não… Bên cạnh các bệnh lý truyền nhiễm, trẻ có thể mắc phải một số bệnh thần kinh không do lây nhiễm như xơ cứng củ, u xơ thần kinh, não úng thủy, thoát vị màng não tủy…

Đối với những tổn thương nhẹ, trẻ có thể khắc phục được nhưng cần nhiều thời gian và hỗ trợ tích cực. Các bệnh lý nghiêm trọng hơn sẽ gây nên những tổn thương nặng, đi theo trẻ đến suốt đời.

3. Yếu tố nguy cơ

Một số yếu tố nguy cơ thường gặp như:

• Vấn đề trong thai kỳ: Thai phụ mắc phải các bệnh lý như đái tháo đường, bệnh tuyến giáp, nhiễm trùng…; bất đồng nhóm máu (A, B, O, Rh) mẹ – con; chấn thương vùng bụng; tiếp xúc với các hóa chất độc hại, ô nhiễm; nhau thai bất thường hay các vấn đề khiến thai nhi bị thiếu oxy, thiếu dưỡng chất.
• Vấn đề khi sinh: Sinh non, trẻ thiếu oxy trong quá trình sinh nở, chấn thương sản khoa.
• Vấn đề sau sinh: Trẻ bị chấn thương hoặc mắc các bệnh lý nhiễm trùng ảnh hưởng đến não bộ và thần kinh; thiếu dưỡng chất; rối loạn chuyển hóa, thiếu nội tiết ảnh hưởng đến chức năng não; tâm lý bị tổn thương do thiếu tình thương từ bố mẹ, tác động từ xã hội; các giác quan không phát triển bình thường – dị tật bẩm sinh…

Triệu chứng trẻ chậm phát triển tâm thần

Triệu chứng của chậm phát triển tâm thần sẽ khác nhau ở từng trẻ, có thể xuất hiện sớm ở thời thơ ấu nhưng cũng có thể muộn hơn, biểu hiện rõ ràng khi trẻ đến tuổi đi học. Tùy theo mức độ rối loạn phát triển trí tuệ và độ tuổi, trẻ có thể có các triệu chứng như:

• Chậm hoặc không đạt được các mốc phát triển như ngồi, bò, đi, nói…
• Gặp khó khăn khi học nói, viết, khó phát âm rõ ràng, lưu loát.
• Dễ mất tập trung, khó ghi nhớ các vấn đề, chi tiết.
• Không có hứng thú, tò mò với mọi thứ xung quanh.
• Chỉ số IQ dưới khoảng 70 – 75.
• Khả năng logic vấn đề kém.
• Không có các kỹ năng tự chăm sóc bản thân, giao tiếp, xã hội.
• Có các vấn đề về tâm lý, rối loạn cảm xúc, suy giảm vận động.
• Một số trẻ có thể có các đặc điểm về ngoại hình như vóc dáng thấp bé, bất thường trên khuôn mặt…

Chẩn đoán trẻ chậm phát triển tâm thần

Với sự phát triển của y học, nhiều trường hợp chậm phát triển tâm thần ở trẻ có thể được phát hiện sớm qua các lần khám thai định kỳ. Một số cận lâm sàng có thể cho thấy sự bất thường của thai nhi như: siêu âm, chọc ối, xét nghiệm mẫu nhung mao màng đệm, xét nghiệm Quad, Alpha – fetoprotein huyết thanh của mẹ, NIPT…

Để chẩn đoán chậm phát triển tâm thần, bác sĩ sẽ yêu cầu trẻ thực hiện một số bài kiểm tra đo lường trí tuệ và đánh giá các hành vi của trẻ (ASQ – Bảng câu hỏi về độ tuổi và giai đoạn). Đồng thời, bố mẹ của trẻ cũng sẽ cần một bài kiểm tra để có thể đưa ra đánh giá khách quan nhất về sự phát triển của trẻ (PEDS – Đánh giá của cha mẹ về tình trạng phát triển). Tiếp đó, một số cận lâm sàng sẽ được chỉ định nhằm kiểm tra các yếu tố như hệ thống thần kinh trung ương, não bộ, di truyền…

• Chụp CT. chụp MRI não;
• Đo điện não EEG;
• Xét nghiệm máu, nước tiểu;
• Xét nghiệm di truyền.

Chậm phát triển tâm thần có chữa được không?

Chậm phát triển tâm thần ở trẻ không có cách chữa trị dứt điểm. Các phương pháp điều trị hiện có tập trung hỗ trợ trẻ phát triển tối đa các tiềm năng về giáo dục, xã hội và khả năng tự chăm sóc bản thân. Từ đó, trẻ có thể trở thành phiên bản tốt nhất trong khả năng.

Cách điều trị chậm phát triển tâm thần

Tuy không thể điều trị dứt điểm, trẻ chậm phát triển tâm thần nếu được hỗ trợ, chăm sóc và nuôi dạy đúng cách, trẻ sẽ có những tương lai tốt đẹp hơn. Kế hoạch điều trị cho trẻ sẽ được xây dựng bởi các chuyên gia, bác sĩ từ nhiều chuyên khoa nhằm đưa ra phác đồ tối ưu nhất, giúp trẻ cải thiện trí tuệ, các kỹ năng và có thể dễ dàng hòa nhập với xã hội.

Các phương pháp trị liệu dành cho trẻ rối loạn phát triển trí tuệ có thể bao gồm chương trình giáo dục đặc biệt, vật lý trị liệu, thuốc, liệu pháp tâm lý, dinh dưỡng… Việc điều trị này sẽ được thực hiện ở cả bệnh viện, trung tâm hỗ trợ và tại nhà.

Phòng ngừa chậm phát triển tâm thần ở trẻ em

Phòng ngừa chậm phát triển tâm thần ở trẻ đòi hỏi sự quan tâm và nỗ lực từ nhiều phía, đặc biệt là từ phía bố mẹ – người chăm sóc trực tiếp cho trẻ. Điều này cần được thực hiện ngay từ khi có kế hoạch mang thai. Bố mẹ cần khám sức khỏe tiền sản, kiểm tra yếu tố di truyền ở cả bố và mẹ, tiêm vaccine đầy đủ trước và trong quá trình mang thai, thực hiện lối sống lành mạnh.

Khi mang thai, mẹ đặc biệt tránh sử dụng rượu, ma túy, chất kích thích và các chất độc hại khác, dinh dưỡng đầy đủ, thăm khám thai đúng hẹn và bổ sung folate khi mang thai.

Sau khi trẻ ra đời, cần tạo môi trường phát triển lành mạnh, khuyến khích tính độc lập và kỹ năng xã hội của trẻ. Bố mẹ duy trì chế độ ăn phù hợp, đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng theo độ tuổi. Đồng thời, cho trẻ tiêm vaccine đủ mũi và đúng lịch, chủ động phòng ngừa bệnh truyền nhiễm.

Trẻ cần được thăm khám sức khỏe định kỳ để được bác sĩ theo dõi, đánh giá tình trạng sức khỏe và sự phát triển của trẻ nhằm phát hiện sớm các vấn đề tiềm ẩn và có can thiệp phù hợp. Khi trẻ mắc bệnh, tuyệt đối không tự ý điều trị tại nhà, cần đưa trẻ đến bệnh viện để được bác sĩ tư vấn điều trị phù hợp.

Chăm sóc trẻ chậm phát triển tâm thần

Bên cạnh những buổi tập, điều trị với chuyên gia, bác sĩ tại các cơ sở y tế, việc phục hồi chức năng, chăm sóc đúng cách và hướng dẫn trẻ tập các bài tập tại nhà phù hợp sẽ giúp tăng hiệu quả điều trị, giúp trẻ chậm phát triển có những cải thiện tốt hơn. Bố mẹ là người đồng hành trong suốt quá trình phát triển của trẻ; vậy nên, cần trang bị kiến thức và có kế hoạch hỗ trợ trẻ tại nhà phù hợp (tham khảo ý kiến bác sĩ để được tư vấn phù hợp).

Trẻ cần có nhiều cơ hội va chạm, tiếp xúc với những trẻ em khác trong cùng độ tuổi, kể cả những trẻ cũng bị rối loạn phát triển trí tuệ. Điều này sẽ giúp trẻ cởi mở và tự tin hơn, cải thiện khả năng giao tiếp và các kỹ năng xã hội. Thời gian đầu, trẻ cần học hỏi nhiều hơn nhưng lưu ý không ép buộc trẻ phải ghi nhớ một lượng kiến thức lớn trong thời gian ngắn.

Cần cân chỉnh thời gian và lựa chọn phương pháp dạy phù hợp cho trẻ, có thể dạy qua âm nhạc, trò chơi hay những trải nghiệm thực tế… Trong quá trình dạy, hỗ trợ cho trẻ, bố mẹ nên động viên, khuyến khích trẻ cố gắng hơn mỗi ngày. Đồng thời, nên giám sát các hoạt động của trẻ nhằm có hỗ trợ phù hợp khi cần thiết, cũng như đánh giá tình trạng phát triển của trẻ.

Hy vọng với những thông tin trên, quý phụ huynh đã hiểu rõ hơn về tình trạng chậm phát triển tâm thần ở trẻ. Trẻ bị rối loạn phát triển trí tuệ cần được phát hiện sớm và có hỗ trợ phù hợp nhằm giúp trẻ có cơ hội hòa nhập với xã hội, có một tương lai tốt đẹp hơn.