Sốt rét ở trẻ em: Triệu chứng, nguyên nhân và cách xử lý

Sốt rét ở trẻ em là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do muỗi Anopheles cái gây ra, với các triệu chứng sốt rét run ở trẻ em, vã mồ hôi, nôn mửa… Vậy cách nhận biết sốt rét ở trẻ như thế nào và điều trị ra sao? Hãy cùng Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh tìm hiểu ngay bài viết dưới đây.

Trẻ bị sốt rét là bị gì?

Sốt rét (Malaria) là một bệnh nhiễm trùng do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, chủ yếu lây truyền qua vết đốt của muỗi Anopheles cái bị nhiễm bệnh. Khi trẻ bị sốt rét, ký sinh trùng này xâm nhập vào máu, tấn công tế bào hồng cầu và gan.

Theo WHO, tại Việt Nam sốt rét chủ yếu lưu hành ở các vùng đồi núi và rừng rậm thuộc các tỉnh Đông Nam Bộ và miền Trung – Tây Nguyên, đỉnh điểm vào các tháng 12 đến tháng 2. Năm 2022, cả nước ghi nhận 455 ca mắc sốt rét, trong đó có 1 ca tử vong. Đến năm 2023, số ca mắc giảm còn 448. Tuy nhiên, trong 18 tuần đầu tiên của năm 2024, số ca mắc sốt rét đã tăng 107,4% so với cùng kỳ năm trước, với 141 ca bệnh được báo cáo. (1)

Triệu chứng sốt rét ở trẻ nhỏ

Triệu chứng phổ biến khi trẻ bị sốt rét là: sốt, nhức đầu và ớn lạnh. Các triệu chứng sốt rét ở trẻ em thường xuất hiện trong vòng 10-15 ngày sau khi trẻ bị muỗi nhiễm bệnh đốt. Nhưng nhìn chung, triệu chứng sốt rét ở trẻ nhỏ không đặc hiệu, do đó khó phân biệt với các loại bệnh khác.

Các triệu chứng phổ biến khi trẻ em bị sốt rét gồm:

• Sốt cao đột ngột: Trẻ thường bị sốt cao trên 40°C, kèm theo rét run dữ dội, ớn lạnh kéo dài, sau đó có thể đổ mồ hôi nhiều. Chu kỳ sốt có thể diễn ra theo từng đợt, khoảng cách giữa các lần sốt phụ thuộc vào loài Plasmodium gây bệnh.
• Rét run: Trẻ run rẩy, cảm thấy lạnh dù nhiệt độ môi trường ở mức bình thường. Đây là triệu chứng sốt rét ở trẻ điển hình.
• Đổ mồ hôi nhiều: Sau cơn rét run, trẻ có thể đổ mồ hôi đầm đìa, ướt quần áo.
• Mệt mỏi, chán ăn: Trẻ thường uể oải, không muốn ăn, có thể sụt cân nếu bệnh kéo dài.
• Đau đầu, đau cơ: Trẻ có thể đau đầu âm ỉ hoặc dữ dội, kèm theo đau nhức toàn thân, đau lưng.
• Buồn nôn, nôn mửa: Trẻ buồn nôn, có thể nôn ra dịch hoặc thức ăn.
• Tiêu chảy: Trẻ đi ngoài phân lỏng nhiều lần, dẫn đến tình trạng mất nước.
• Gan và lách to: Trong một số trường hợp nguy hiểm, lách có thể sưng to, kèm theo dấu hiệu vàng da nhẹ do hồng cầu bị phá hủy.

Nguyên nhân gây sốt rét ở trẻ em

Sau khi tìm hiểu những dấu hiệu sốt rét ở trẻ em, phụ huynh cũng nên biết rõ nguyên nhân gây sốt rét ở trẻ em là gì để có những biện pháp phòng ngừa hiệu quả. Một số nguyên nhân gây sốt rét ở trẻ em phổ biến, gồm:​

• Do bị muỗi Anopheles cái bị nhiễm bệnh đốt. Khi muỗi đốt người mắc bệnh, ký sinh trùng sốt rét xâm nhập vào cơ thể muỗi. Nếu muỗi này tiếp tục đốt một người khỏe mạnh, ký sinh trùng sẽ truyền vào máu và bắt đầu sinh sôi, gây bệnh.
• Trong một số trường hợp hiếm gặp, sốt rét có thể lây từ mẹ sang thai nhi trong thời kỳ mang thai hoặc khi sinh.
• Bệnh sốt rét cũng có thể lây lan khi truyền máu, hiến tặng nội tạng hoặc dùng chung kim tiêm.

Trẻ em bị sốt rét nguy hiểm không?

Trẻ em bị sốt rét rất nguy hiểm. Sốt rét ở trẻ em có thể tiến triển nhanh chóng thành các biến chứng nghiêm trọng, thậm chí đe dọa đến tính mạng nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách.

• Bệnh sốt rét khiến cho cơ thể trẻ còi cọc, kém phát triển về thể chất và trí tuệ.
• Ký sinh trùng sốt rét phá vỡ hồng cầu, gây thiếu máu, da xanh, môi nhợt nhạt, người gầy yếu, mệt mỏi,…

Do đó, nếu nghi ngờ con mình bị sốt rét, phụ huynh hãy đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.

Phương pháp chẩn đoán bệnh sốt rét ở trẻ

Chẩn đoán hiện tượng sốt rét ở trẻ em có thể được thực hiện qua các phương pháp sau:

1. Khám lâm sàng

Bệnh sốt rét có thể được chẩn đoán dựa trên một số dấu hiệu lâm sàng. Một số trường hợp được chẩn đoán mắc bệnh sốt rét khi có 4 đặc điểm sau:

• Sốt trên 37,5°C hoặc sốt trong ba ngày gần đây.
• Từng sống, hoặc đi qua vùng có sốt rét, trong vòng 9 tháng trở lại.
• Không tìm thấy nguyên nhân gây sốt khác.
• Cơ thể trẻ đáp ứng tốt với thuốc điều trị sốt rét trong vòng 3 ngày.

2. Xét nghiệm máu tìm ký sinh trùng sốt rét

Xét nghiệm máu và phát hiện bằng kính hiển vi là “tiêu chuẩn vàng” để tìm ký sinh trùng sốt rét. Phết máu được nhuộm bằng thuốc nhuộm Wright hoặc Giemsa.

Có 2 loại xét nghiệm phết máu, gồm:

• Phết dày: Có độ nhạy cao hơn, phát hiện được ký sinh trùng ở mật độ thấp do quan sát được khối lượng thể tích máu lớn.
• Phết mỏng: Phương pháp này giúp xác định chính xác loài ký sinh trùng Plasmodium gây bệnh và định lượng mật độ ký sinh trùng trong máu.

Nếu kết quả ban đầu âm tính nhưng vẫn nghi ngờ sốt rét (dựa trên triệu chứng lâm sàng và yếu tố dịch tễ), người bệnh cần làm lại xét nghiệm phết máu ít nhất 2 lần nữa, cách nhau 12-24 giờ để tăng độ chính xác.

3. Các xét nghiệm hỗ trợ khác

• Nhuộm nhanh AO (Acridine Orange): Sử dụng kính hiển vi huỳnh quang để phát hiện ký sinh trùng là cách nhận biết sốt rét ở trẻ chuẩn xác.
• Test chẩn đoán nhanh (RDT – Rapid Diagnostic Test): Phát hiện kháng nguyên Plasmodium trong máu bằng cách phân tích miễn dịch sắc ký.
• Phương pháp sinh học phân tử (PCR – Polymerase Chain Reaction): Có độ nhạy và đặc hiệu cao, có thể phát hiện một ký sinh trùng trên mỗi mm³ máu, giúp chẩn đoán sốt rét tái phát hoặc tái nhiễm.
• Phát hiện kháng thể kháng ký sinh trùng sốt rét: Gồm phương pháp huỳnh quang gián tiếp (IFAT – Indirect Fluorescent Antibody Test) và miễn dịch gắn men (ELISA – Enzyme-Linked Immunosorbent Assay), giúp xác định kháng thể trong huyết thanh.

Lưu ý: Sốt rét sơ nhiễm dễ bị nhầm lẫn với thương hàn, sốt mò, sốt xuất huyết Dengue độ I hoặc nhiễm virus đường hô hấp trên (cúm, Adenovirus). Do đó cần sàng lọc kỹ để phân biệt chính xác loại bệnh.

Hướng dẫn xử lý khi trẻ bị sốt rét

1. Đưa trẻ đi khám ngay khi có dấu hiệu nghi ngờ

Sốt rét không thể tự chẩn đoán bằng mắt thường. Việc tự ý điều trị sốt rét ở trẻ em tại nhà có thể gây nguy hiểm. Khi trẻ có triệu chứng sốt cao, rét run, cha mẹ cần đưa trẻ đến cơ sở y tế để được thăm khám. Bác sĩ sẽ lấy mẫu máu xét nghiệm nhằm xác định sự hiện diện của ký sinh trùng sốt rét. Dựa vào kết quả, bác sĩ sẽ chỉ định phác đồ điều trị phù hợp với tình trạng của trẻ.

2. Tuân thủ phác đồ điều trị của bác sĩ

Cha mẹ cần cho trẻ dùng thuốc đủ liều lượng, đủ thời gian theo sự hướng dẫn của bác sĩ. Không được tự ý ngừng thuốc, ngay cả khi trẻ có dấu hiệu thuyên giảm. Việc dừng thuốc điều trị bệnh sốt rét sớm có thể khiến bệnh tái phát hoặc làm tăng nguy cơ kháng thuốc.

3. Lưu ý khi khi điều trị sốt rét cho trẻ nhỏ

Khi trẻ sốt cao trên 39°C và rét run, nhiều cha mẹ lo lắng và ủ ấm quá mức bằng cách đắp chăn dày, đóng kín phòng. Điều này khiến nhiệt độ cơ thể tăng cao hơn, làm trẻ càng sốt rét run hơn. Thay vào đó, hãy cho trẻ mặc quần áo mỏng, thoáng mát, có khả năng thấm hút mồ hôi và để trẻ nằm ở nơi có không khí lưu thông tốt.

Cách chăm sóc cho trẻ em trong quá trình trị bệnh sốt rét

• Hạ sốt đúng cách: Dùng khăn ấm lau toàn thân, đặc biệt ở vùng nách và bẹn để giúp hạ nhiệt. Tránh dùng nước lạnh, vì nước lạnh có thể kích thích cơ chế tự điều chỉnh nhiệt độ của cơ thể, khiến trẻ sốt cao hơn.
• Cho trẻ uống nhiều nước: Sốt rét có thể khiến trẻ mất nước do sốt cao và đổ mồ hôi. Hãy cho trẻ uống nhiều nước lọc, nước oresol hoặc nước trái cây giàu vitamin C.
• Bổ sung dinh dưỡng đầy đủ: Với những trẻ nhỏ đang bú mẹ, nên tăng lượng sữa và cữ bú để bù nước và dưỡng chất cần thiết. Với những trẻ trên 1 tuổi, nên cho trẻ ăn các thức ăn lỏng, dễ tiêu hóa như cháo, súp.
• Đảm bảo vệ sinh cá nhân và môi trường: Giữ vệ sinh cá nhân cho trẻ. Đảm bảo môi trường xung quanh người bệnh thoáng mát, sạch sẽ.

Phòng ngừa lây lan và tái phát bệnh

Cách tốt nhất để trẻ không mắc bệnh sốt rét là ngăn chặn muỗi đốt. Một số biện pháp phòng ngừa muỗi hiệu quả mà phụ huynh có thể tham khảo, gồm:

• Cho trẻ ngủ trong màn cả ban ngày lẫn ban đêm.
• Vào buổi tối, nên cho trẻ mặc quần áo dài để hạn chế bị muỗi chích.
• Sử dụng vợt điện, nhang muỗi, kem chống muỗi hoặc các biện pháp an toàn khác.
• Không treo quần áo bừa bãi vì đây là nơi muỗi trú ẩn. Đồ chơi của trẻ cũng nên được vệ sinh định kỳ.
• Khơi thông cống rãnh, phát quang bụi rậm, không để nước đọng, ao tù – những nơi muỗi sinh sản.
• Cha mẹ cần trang bị kiến thức về cách phòng ngừa sốt rét cho trẻ. Khi trẻ có dấu hiệu như rét run, sốt cao, vã mồ hôi hoặc ớn lạnh, cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.

Một số câu hỏi liên quan sốt rét ở trẻ em

1. Trẻ bị sốt rét và run có thể uống được thuốc hạ sốt nào?

Khi trẻ bị sốt rét và có triệu chứng sốt cao trên 38,5°C, phụ huynh có thể cho trẻ uống paracetamol để hạ sốt, nhưng cần tham khảo liều lượng và ý kiến từ bác sĩ.

2. Trẻ bị sốt rét có cần nhập viện không?

Trẻ bị sốt rét cần nhập viện để xét nghiệm máu, tìm loại ký sinh trùng gây bệnh và chỉ định thuốc phù hợp. Đặc biệt là ở trẻ nhỏ, có dấu hiệu sốt rét ác tính (rối loạn ý thức, co giật, suy hô hấp), thiếu máu nặng, suy thận, hoặc nôn mửa, tiêu chảy nhiều gây mất nước, cần nhập viện ngay lập tức.

3. Sốt rét có gây biến chứng lâu dài cho trẻ không?

Sốt rét có thể gây ra các biến chứng lâu dài cho trẻ em, đặc biệt nếu bệnh nặng hoặc tái phát nhiều lần. Một số biến chứng lâu dài có thể xảy ra như:

• Sốt rét não: Gây tổn thương não, hôn mê, co giật và có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe của trẻ.
• Suy thận: Làm tổn thương thận và có nguy cơ mắc suy thận cấp tính.
• Suy dinh dưỡng: Trẻ mất cảm giác thèm ăn, nôn mửa liên tục, dẫn đến tình trạng suy dinh dưỡng và chậm phát triển
• Phù phổi cấp: Đây là hiện tượng tụ dịch trong phổi, gây khó thở và suy hô hấp, phải được điều trị khẩn cấp.

4. Trẻ em có tiêm vắc xin phòng sốt rét được không?

Hiện nay, vắc xin RTS,S/AS01 (tên thương mại Mosquirix) đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo sử dụng để phòng bệnh sốt rét ở trẻ em. Vắc xin này được chỉ định cho trẻ từ 6 tuần đến 17 tháng tuổi, đặc biệt ở các khu vực có tỷ lệ mắc sốt rét cao. Lịch tiêm bao gồm 3 mũi đầu tiên khi trẻ từ 5 đến 9 tháng tuổi, mỗi mũi cách nhau 1 tháng, và một liều nhắc lại khi trẻ khoảng 2 tuổi. Tuy nhiên hiện nay, vắc xin này đang được ứng dụng tại Châu Phi và chưa có ở Việt Nam.

Sốt rét ở trẻ em có thể gây biến chứng nguy hiểm nếu không phát hiện và điều trị sớm. Khi thấy trẻ có dấu hiệu bất thường như sốt cao, rét run, cha mẹ cần đưa trẻ đến cơ sở y tế để được chẩn đoán chính xác.