Giun chỉ: Hình ảnh, đặc điểm cấu tạo và chu kỳ sinh trưởng

Giun chỉ là một nhóm ký sinh trùng có kích thước nhỏ. Hình ảnh giun chỉ tuy mảnh như sợi chỉ nhưng có thể gây ra nhiều bệnh lý ở người và động vật. Vậy đặc điểm cấu tạo, biện pháp phòng ngừa giun chỉ là gì? Bài viết được tư vấn bởi BS.CKII LÊ THỊ MỸ CHÂU – Khoa Nội tổng hợp, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.

Giun chỉ là gì?

Giun chỉ (tên tiếng Anh là Filarial Worms), là một loại ký sinh vật giun tròn, thường được tìm thấy ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Chúng lây nhiễm sang người qua vết đốt của muỗi hoặc ruồi đen.

Hình ảnh giun chỉ

Tại Việt Nam, hai loài giun chỉ chính gây bệnh là Brugia malayi và Wuchereria bancrofti, trong đó Brugia malayi chiếm hơn 90% ca mắc.

Phân loại theo khoa học của giun chỉ

Hình thể của giun chỉ

Giun chỉ là loại giun tròn, hình thể giun giống sợi chỉ mảnh, màu trắng sữa hoặc trong suốt. Chúng có kích thước rất nhỏ, con đực thường dài từ 12-40mm, còn con cái dài hơn, từ 25-100mm.

1. Giun chỉ Wuchereria bancrofti

Giun chỉ Wuchereria bancrofti tồn tại ở 2 dạng: Giun chỉ trưởng thành và ấu trùng.

Giun chỉ trưởng thành: Thường có màu trắng kem, kích thước từ 25 đến 100 mm, thân dài và mảnh như sợi chỉ.

• Giun đực: Dài 20 – 40 mm, đường kính 0,1 mm.
• Giun cái: Dài 40 – 100 mm, bề mặt trơn nhẵn.

Cặp giun đực và cái thường cuộn vào nhau bên trong hệ bạch huyết, làm gián đoạn quá trình lưu thông dịch bạch huyết. Giun cái có tử cung, bên trong chứa nhiều trứng.

Ấu trùng giun chỉ: Kích thước khoảng 275 – 300 µm chiều dài và 8 – 10 µm chiều ngang. Đầu có khoảng trống ngắn, thân chuyển động đều đặn. Bên trong chứa hạt nhiễm sắc nhỏ nhưng không kéo dài đến phần đuôi nhọn.

2. Giun chỉ Brugia malayi

Giun chỉ Brugia malayi tồn tại ở 2 dạng: Giun trưởng thành và ấu trùng giun.

Giun chỉ trưởng thành: Cấu tạo của giun chỉ Brugia malayi sẽ nhỏ và ngắn hơn so với Wuchereria bancrofti. Giun đực có chiều dài từ 13 – 23 mm, trong khi giun cái dài khoảng 43 – 55 mm.

Ấu trùng giun chỉ: Dài từ 200 – 230 µm, rộng khoảng 5 – 6 µm. Hình dạng uốn cong không đều, có xu hướng xoắn lại, khoảng trống ở đầu có chiều dài hơn chiều rộng. Bên ngoài được bao bọc bởi lớp vỏ. Nhân bên trong cơ thể to, đậm, đặc biệt ở cuối đuôi có hai nhân rõ ràng.

Chu kỳ sống của giun chỉ

Chu kỳ của giun chỉ thường được chia làm 2 giai đoạn: giai đoạn phát triển trong cơ thể người và giai đoạn phát triển trong cơ thể muỗi. (1)

• Chu trình phát triển của giun chỉ trong cơ thể người: Khi bị muỗi đốt, ấu trùng giun chỉ có thể xâm nhập vào cơ thể. Chúng di chuyển từ mạch máu vào hệ bạch huyết và phát triển thành giun trưởng thành sau khoảng một năm.
• Giun trưởng thành sinh sản hữu tính: Giun cái đẻ ấu trùng, các ấu trùng này sống trong mạch máu nội tạng và chủ yếu xuất hiện ở máu ngoại vi vào ban đêm (từ 21 giờ đến 2 giờ sáng). Khi muỗi hút máu, ấu trùng nhanh chóng xâm nhập vào vòi muỗi và di chuyển xuống dạ dày. Nếu không được muỗi truyền sang vật chủ mới, ấu trùng sẽ chết sau khoảng 7 tuần. Trong trường hợp không di chuyển ra ngoại biên, ấu trùng thường tồn tại trong máu của các cơ quan nội tạng, đặc biệt là phổi.
• Chu kỳ phát triển của giun chỉ trong cơ thể muỗi: Sau khi xâm nhập vào dạ dày của muỗi, ấu trùng mất khoảng 2-6 giờ để xuyên qua thành dạ dày, để lại lớp vỏ ngoài. Khoảng 15 giờ sau, chúng di chuyển đến cơ ngực của muỗi và phát triển thành ấu trùng giai đoạn một. Sau 14 ngày, ấu trùng tiếp tục lột xác 2 lần để chuyển sang giai đoạn ba, rồi cư trú tại tuyến nước bọt của muỗi, chờ cơ hội lây nhiễm sang người.

Khi muỗi hút máu, ấu trùng được truyền vào máu ngoại vi của vật chủ, sau đó di chuyển theo dòng máu đến hệ bạch huyết. Tại đây, chúng tiếp tục phát triển thành ấu trùng giai đoạn bốn và cuối cùng trưởng thành.

Quá trình từ khi nhiễm đến lúc xuất hiện ấu trùng trong máu có thể kéo dài từ 3 đến 7 tháng. Trung bình thời gian phát triển từ ấu trùng thành giun trưởng thành có thể diễn ra khoảng một năm.

Nếu không được muỗi hút đi, ấu trùng có thể tồn tại trong hệ tuần hoàn máu tối đa 10 tuần trước khi chết. Giun chỉ trưởng thành có thể sống trong cơ thể người lên đến 10 năm.

Giun chỉ phân bố ở đâu?

Theo ước tính của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2013, khoảng 1,4 tỷ người tại 73 quốc gia có nguy cơ nhiễm giun chỉ bạch huyết, trong đó hơn 120 triệu người đã mắc bệnh. Đáng chú ý, khoảng 40 triệu người chịu ảnh hưởng nghiêm trọng, dẫn đến biến dạng cơ thể và mất khả năng lao động. Nguyên nhân chính là do giun chỉ bạch huyết gây ra những biến đổi bất thường trong hệ thống bạch huyết, dẫn đến sưng tấy, đau đớn và tàn tật. (2)

Tính đến thời điểm hiện tại, bệnh giun chỉ bạch huyết đã được kiểm soát hiệu quả ở nhiều quốc gia trên thế giới. Bắc Mỹ, Nhật Bản, Úc và một số quốc gia như Trung Quốc đã kiểm soát thành công căn bệnh này.

Loài Wuchereria bancrofti phân bố rộng rãi ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, bao gồm châu Phi, châu Á, các đảo ở phía nam Thái Bình Dương, Ấn Độ, Costa Rica và khu vực phía bắc Nam Mỹ.

Đặc điểm sinh lý của giun chỉ

Nhiều người bệnh vẫn chưa biết rõ giun chỉ ký sinh ở đâu. Cụ thể, giun chỉ ký sinh ở hệ bạch huyết, máu và mô dưới da. Các đặc điểm của giun chỉ dưới đây giúp chúng thích nghi với môi trường sống và phát triển bên trong cơ thể người:

• Hệ tiêu hóa: Miệng của giun chỉ có cấu tạo đơn giản, thực quản hình ống, không có bao miệng rõ ràng,.
• Hệ sinh dục: Giun đực có 2 gai giao phối, giun cái có tử cung chiếm phần lớn thân, chứa nhiều bọc ấu trùng. Giun cái đẻ ra ấu trùng gọi là phôi giun chỉ.
• Hệ thần kinh: Giun chỉ có hệ thần kinh đơn giản, phù hợp với đời sống ký sinh.
• Hệ bài tiết: Hệ bài tiết của giun chỉ giúp loại bỏ các chất thải trong quá trình trao đổi chất.

Phương thức lây nhiễm của giun chỉ

Vậy giun chỉ lây qua đường nào? Muỗi là tác nhân trung gian trong việc lây truyền bệnh giun chỉ bạch huyết. Một số loài muỗi có khả năng truyền bệnh, gồm:

• Muỗi Culex quinquefasciatus, Culex vishnui: Thường gặp ở khu vực đô thị, hoạt động mạnh vào ban đêm và sinh sôi nhanh vào các tháng 2, 3, 4 trong năm.
• Muỗi Mansonia annulifera, Mansonia uniformis: Chủ yếu sinh sống ở các ao bèo, nơi ấu trùng muỗi cắm ống thở vào rễ cây để lấy oxy.
• Muỗi Anopheles hyrcanus: Sống ở vùng ven và các khu thị trấn trên cả nước.
• Một số loài muỗi khác: như Anopheles barbumbrosus và Anopheles letifer cũng có thể tham gia vào quá trình truyền bệnh giun chỉ.

Kiểm soát và phòng chống muỗi là biện pháp quan trọng nhằm giảm nguy cơ lây nhiễm giun chỉ bạch huyết.

Tác hại khi nhiễm giun chỉ

Trong trường hợp chưa nghiêm trọng, bệnh giun chỉ có thể được kiểm soát hiệu quả. Tuy nhiên, nếu tình trạng nhiễm trùng do giun chỉ tiến triển nghiêm trọng, có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm, gây ảnh hưởng đến sức khỏe, thẩm mỹ và khả năng lao động của người bệnh.

Một số tình trạng bệnh lý mà người nhiễm giun chỉ có thể gặp phải, gồm:

• Phù voi: Biểu hiện bằng tình trạng sưng cứng và dày da. Mức độ phù nề tùy vào mức độ tổn thương hệ bạch huyết, có thể từ bàn chân lên đến đùi.
• Tắc nghẽn và xơ hóa mạch bạch huyết: Tình trạng này có thể dẫn đến vỡ mạch bạch huyết vào các cơ quan nội tạng, đặc biệt là thận, bàng quang và ống dẫn tiểu, gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm:
  • Đái dưỡng chấp: Là tình trạng nước tiểu có màu trắng đục như nước vo gạo do chứa phôi giun chỉ.
  • Tổn thương cơ quan sinh dục: Giun chỉ có thể gây vỡ mạch trong âm đạo hoặc bìu, dẫn đến đau đớn và ảnh hưởng đến chức năng sinh sản.
  • Tiểu ra máu, nhiễm trùng nặng: Người bệnh có nguy cơ tiểu ra máu và bội nhiễm nhiều loại vi khuẩn. Trong một số trường hợp, nhiễm khuẩn huyết có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe.
  • Viêm tinh hoàn, viêm ống mào tinh và viêm thừng tinh: Có thể làm suy giảm khả năng sinh sản, thậm chí dẫn đến vô sinh.

Người dân nên có những biện pháp phát hiện và điều trị sớm để ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm do giun chỉ gây ra.

Triệu chứng bị nhiễm giun chỉ

Hầu hết những người bệnh nhiễm giun chỉ bạch huyết không có triệu chứng đặc hiệu rõ ràng trong thời gian dài, thậm chí là suốt đời. Bệnh tiến triển qua ba giai đoạn chính như sau:

1. Giai đoạn ủ bệnh

• Thời gian ủ bệnh từ 8 đến 16 tháng, trường hợp ngắn nhất là 4 tuần.
• Người bệnh có thể hoàn toàn không có triệu chứng hoặc chỉ cảm thấy mệt mỏi, sốt nhẹ, da nổi mẩn.
• Xét nghiệm chỉ số bạch cầu ái toan tăng cao, xét nghiệm máu có thể phát hiện ấu trùng giun chỉ trong máu.
• Nguy cơ lây nhiễm cao, do người bệnh mang mầm bệnh nhưng không có dấu hiệu rõ ràng để phát hiện và điều trị kịp thời.

2. Giai đoạn cấp tính

• Sốt cao đột ngột đi kèm với cảm giác mệt mỏi, đau đầu dữ dội. Các triệu chứng này thường xuất hiện theo từng đợt, kéo dài từ 3 đến 7 ngày mỗi đợt.
• Viêm hạch bạch huyết và viêm mạch bạch huyết. Xuất hiện sau cơn sốt vài ngày, gây đau và sưng đỏ dọc theo mạch bạch huyết. Hạch bẹn có thể bị viêm, sưng lớn và đau nhức.

3. Giai đoạn mạn tính

• Bệnh nhân có biểu hiện suy nhược cơ thể như: mệt mỏi kéo dài, sút cân nhanh.
• Viêm và phù bộ phận sinh dục, có thể xảy ra tình trạng viêm tinh hoàn, viêm thừng tinh, kèm theo sưng bìu hoặc sưng vú bất thường.
• Phù voi ở chi dưới khiến chi dưới sưng to, da dày cứng, thô ráp giống như bị chàm.
• Do giun chỉ gây tổn thương hệ bạch huyết và đường tiết niệu nên người bệnh sẽ gặp phải tình trạng tiểu ra dưỡng chấp (nước tiểu có màu trắng đục như nước vo gạo, đôi khi lẫn máu).

Cách chẩn đoán và xét nghiệm nhiễm giun chỉ

Để có thể chẩn đoán chính xác tình trạng nhiễm giun chỉ, bác sĩ có thể chỉ định người bệnh thực hiện một số phương pháp xét nghiệm với mục đích tìm kiếm ấu trùng giun trong máu ngoại biên, bao gồm:

• Xét nghiệm máu vào ban đêm: Đây là phương pháp phổ biến nhất. Máu được lấy trong khoảng từ 20 giờ tối đến 2 giờ sáng hôm sau, sau đó được quan sát dưới kính hiển vi để phát hiện ấu trùng giun.
• Phương pháp Knott: Lấy 2 ml máu và trộn với 10 ml dung dịch Formalin 2%, sau đó quay ly tâm để thu cặn. Tiếp theo, mẫu được làm tiêu bản giọt dày, nhuộm Giemsa và soi kính hiển vi nhằm tìm ấu trùng.
• Phương pháp Harris: Lấy 4 ml máu, trộn với 1 ml heparin và 4 ml dung dịch saponin 2%, sau đó quay ly tâm. Phần cặn lắng được quan sát dưới kính hiển vi để phát hiện ấu trùng giun.
• Xét nghiệm nước tiểu: Đối với người bệnh có triệu chứng tiểu dưỡng chấp, ấu trùng giun chỉ có thể được tìm thấy trong nước tiểu.

Phương pháp điều trị khi nhiễm giun chỉ

Phương pháp điều trị thông thường cho bệnh giun chỉ bạch huyết là sử dụng thuốc có tên diethylcarbamazine (DEC). Thuốc này có tác dụng tiêu diệt cả giun non và giun trưởng thành.

DEC phát huy tác dụng trong việc điều trị các trường hợp nhiễm giun giai đoạn đầu. Thuốc này không thể cải thiện các triệu chứng mạn tính do tổn thương hệ bạch huyết gây ra, chẳng hạn như phù voi (elephantiasis) hay tràn dịch màng tinh hoàn (hydrocele), những biến chứng có thể tồn tại nhiều năm sau khi nhiễm bệnh.

Xem thêm: Giun tóc là gì?

Cách phòng ngừa lây nhiễm giun chỉ

Cách hiệu quả nhất để ngăn ngừa bệnh giun chỉ bạch huyết là tránh bị muỗi đốt. Người dân có thể thực hiện một số biện pháp sau giúp bảo vệ bản thân khỏi muỗi:

• Giữ nhà cửa sạch sẽ, đóng cửa sổ, cửa ra vào hoặc ngủ trong màn tránh muỗi.
• Diệt bọ gậy, diệt muỗi định kỳ.
• Lấp kín ao tù, hạn chế những nơi có nước đọng, khơi thông cống rãnh để giảm sự sinh sản của muỗi
• Tránh những khu vực có nhiều muỗi, đặc biệt vào khoảng thời gian từ chiều đến rạng sáng, vì đây là thời điểm muỗi truyền bệnh hoạt động mạnh nhất.
• Sử dụng thuốc chống côn trùng đã được kiểm định, chứa DEET hoặc các hoạt chất khác do EPA khuyến nghị.
• Nếu sống ở khu vực có nhiều muỗi, nên mặc quần áo bảo vệ, áo dài tay, quần dài và tất để hạn chế tiếp xúc với muỗi.

Những câu hỏi thường gặp

Dưới đây là những câu hỏi liên quan đến giun:

1. Nhiễm giun chỉ có nguy hiểm không?

Nhiễm giun chỉ là một tình trạng nguy hiểm. Mặc dù không có triệu chứng rõ ràng nhưng bệnh có thể gây ra những tổn thương nghiêm trọng và vĩnh viễn. Chẳng hạn như phù bạch huyết, tổn thương da, tổn thương mắt,…

2. Bệnh giun chỉ có chữa khỏi hoàn toàn không?

Có thể được chữa khỏi hoàn toàn, nếu được phát hiện và điều trị đúng cách, kịp thời. Tuy nhiên, nếu bệnh đã chuyển sang giai đoạn mạn tính thì việc điều trị chỉ có thể kiểm soát triệu chứng, giảm đau và hỗ trợ cải thiện chất lượng cuộc sống, chứ không thể khôi phục hệ bạch huyết về trạng thái bình thường.

3. Có vắc xin phòng bệnh giun chỉ không?

Hiện tại, chưa có vắc xin phòng bệnh giun chỉ cho người. Các biện pháp phòng ngừa chủ yếu tập trung vào kiểm soát vector truyền bệnh (muỗi), sử dụng thuốc diệt giun để dự phòng lây nhiễm và tuyên truyền nâng cao ý thức phòng chống bệnh của cộng đồng.

Tóm lại, giun chỉ là một loại ký sinh trùng nguy hiểm, có thể gây ra những tổn thương nghiêm trọng và lâu dài cho cơ thể. Nếu người dân có dấu hiệu nghi ngờ nhiễm giun hoặc muốn được kiểm tra sức khỏe, có thể liên hệ đến Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh để được các bác sĩ trực tiếp thăm khám.