Phẫu thuật bắc cầu động mạch não: Quy trình, chỉ định và rủi ro

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não giúp tái lập tuần hoàn não, dự phòng tình trạng tắc nghẽn tái phát của các mạch máu cung cấp máu cho não… Vậy phẫu thuật bắc cầu động mạch não là gì? Quy trình thực hiện ra sao và được chỉ định trong trường hợp nào?

* Lưu ý: Bài viết linh hoạt sử dụng “phẫu thuật bắc cầu động mạch não”, “phẫu thuật bắc cầu mạch máu não” để phù hợp với nhu cầu tìm kiếm thông tin của người dân.

Bài viết được tư vấn bởi Trung tâm Thông tin Y khoa, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não là gì?

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não (hay phẫu thuật bắc cầu mạch máu não) là phương pháp phẫu thuật giúp tạo ra dòng tuần hoàn máu não mới khi có mạch máu não bị hẹp, tắc hoặc tổn thương. Có hai loại bắc cầu động mạch não chính: (1)

• Bắc cầu não lưu lượng thấp: Phương pháp này được áp dụng khi các động mạch nhỏ bị hẹp. Bằng cách tạo ra một đường dẫn máu mới, phẫu thuật giúp bổ sung lưu lượng máu tới các vùng não bị ảnh hưởng. Điều này giúp cải thiện chức năng não và ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm như đột quỵ.
• Bắc cầu não lưu lượng cao: Phương pháp này được thực hiện khi cần thay thế hoàn toàn lưu lượng máu qua các mạch máu có kích thước trung bình đến lớn trong những ca phẫu thuật não phức tạp. Phương pháp này thường áp dụng trong những trường hợp cần “hy sinh” một phần hoặc toàn bộ một mạch máu lớn để xử lý các vấn đề nghiêm trọng khác trong não.
  • Khi cần thêm lưu lượng máu, một động mạch từ mặt hoặc da đầu sẽ được bác sĩ tách ra khỏi vị trí bình thường ở điểm kết thúc của nó, chuyển hướng vào hộp sọ để kết nối với một động mạch trên bề mặt não. Phương pháp này thường được tiến hành cho những bệnh lý gây hẹp động mạch (chẳng hạn như bệnh moyamoya, hẹp động mạch cảnh…).
  • Khi cần thay thế lưu lượng máu, một đoạn tĩnh mạch hoặc động mạch sẽ được lấy từ một phần khác của cơ thể (gọi là ghép mạch), thường là từ tĩnh mạch hiển ở chân hoặc động mạch quay ở cánh tay phía không thuận của người bệnh, sau đó, đoạn ghép mạch đó được gắn vào động mạch não, cụ thể là trước và sau vùng tắc nghẽn để định tuyến lại dòng máu đến não (giúp máu lưu thông bình thường trở lại). Phương pháp này có thể được tiến hành khi cần “hy sinh” các mạch máu lớn hơn trong quá trình làm phẫu thuật phình động mạch phức tạp hoặc khi cắt bỏ khối u.

Trong đó, phẫu thuật bắc cầu động mạch não từ động mạch thái dương nông (STA) đến động mạch não giữa (MCA) là kỹ thuật được dùng rộng rãi nhất để giúp bổ sung lưu lượng máu đến não. Khi đặt tay lên thái dương, mạch đập mà bạn cảm nhận được đến từ STA. Động mạch thái dương nông cung cấp máu cho da đầu, thái dương và chia thành 2 nhánh. Nhánh lớn hơn được bác sĩ ngắt kết nối ở điểm kết thúc của nó để nối lại với động mạch não giữa (MCA) trên bề mặt não.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não STA – MCA là phương pháp phẫu thuật quan trọng trong điều trị các bệnh lý mạch máu não phức tạp như: chứng thiếu máu não không thể chữa trị hiệu quả bằng những phương pháp khác, bệnh moyamoya, khối u phức tạp tại nền sọ, phình động mạch nội sọ phức tạp…

Khi nào được chỉ định phẫu thuật bắc cầu động mạch não?

Người bệnh có thể được bác sĩ chỉ định phẫu thuật bắc cầu động mạch não trong một số trường hợp như: (2)

• Có khối u, phình động mạch hoặc mảng xơ vữa động mạch không thể chữa trị bằng phương pháp can thiệp nội mạch, hoặc những phương pháp khác.
• Thuốc không kiểm soát được những triệu chứng đột quỵ hoặc TIA (cơn thiếu máu não thoáng qua).
• Kết quả chẩn đoán hình ảnh (chụp mạch, MRA, CTA) cho thấy tình trạng hẹp hoặc tắc động mạch.
• Kết quả chẩn đoán về lưu lượng máu não (ví dụ CT tưới máu) cho thấy vấn đề hẹp động mạch đang dẫn đến tình trạng không có đủ lưu lượng máu đến não.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não cũng có thể mang đến lợi ích trong việc phục hồi lưu lượng máu, làm giảm nguy cơ bị đột quỵ trong các tình trạng như:

• Bệnh moyamoya: Tình trạng hẹp động mạch cảnh trong tại đáy não có thể dẫn đến tình trạng xuất huyết và nhiều cơn đột quỵ. Khi xảy ra tình trạng hẹp động mạch, não tạo ra những mạch máu phụ để cố gắng đưa máu giàu oxy đến những vùng não đang bị thiếu máu. Phẫu thuật bắc cầu động mạch não có thể giúp khôi phục lưu lượng máu đến não, góp phần ngăn ngừa chứng đột quỵ.
• Phình động mạch (thành động mạch bị phồng lên hoặc phình ra): Là tình trạng mà thành động mạch bị phồng lên hoặc giãn ra, tạo thành một túi hoặc bọng phình. Một số dạng phình động mạch, đặc biệt là những dạng phình động mạch hình thoi hoặc phình động mạch khổng lồ… không thể điều trị hiệu quả bằng các phương pháp can thiệp nội mạch như cuộn dây hay phẫu thuật cắt. Trong những trường hợp này, phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có thể trở thành một giải pháp hiệu quả.
• Khối u nền sọ: Khối u có thể phát triển tại nơi các mạch máu chính đi vào hộp sọ, xâm lấn hoặc bao quanh động mạch. Việc loại bỏ khối u có thể phải “hy sinh” động mạch được bao bọc.
• Hẹp động mạch cảnh: Đây là tình trạng tắc nghẽn hoặc hẹp các động mạch cảnh tại cổ do mảng xơ vữa động mạch lắng đọng trên thành mạch.
• Hẹp động mạch nội sọ: Đây là tình trạng tắc nghẽn hoặc hẹp động mạch trong hộp sọ cung cấp máu cho các vùng cụ thể trong não.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có nguy hiểm không?

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não hay bất kỳ ca phẫu thuật nào cũng tiềm ẩn một số rủi ro. Người trải qua ca phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có thể gặp các biến chứng như chảy máu, nhiễm trùng, xuất hiện cục máu đông, sưng và bầm tím mắt, đột quỵ, tắc mạch ghép, co giật… Tuy nhiên, với sự hỗ trợ của các máy móc, công nghệ, kỹ thuật hiện đại, tính hiệu quả và an toàn của ca phẫu thuật bắc cầu động mạch não đã được nâng lên, hạn chế nguy cơ gặp biến chứng nguy hiểm.

Trước khi làm phẫu thuật, bác sĩ sẽ giải thích cho người bệnh biết về những biến chứng có thể xảy ra, cân nhắc cẩn thận giữa lợi ích và rủi ro của ca phẫu thuật để đưa ra chỉ định phù hợp.

Ai (bác sĩ nào) là người thực hiện phẫu thuật bắc cầu mạch máu não?

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não được thực hiện bởi chuyên gia, bác sĩ phẫu thuật thần kinh. Theo đó, phẫu thuật bắc cầu động mạch não thường được tiến hành bởi các chuyên gia, bác sĩ phẫu thuật thần kinh dày dặn kinh nghiệm, được đào tạo chuyên sâu về phẫu thuật mạch máu não với sự hỗ trợ của các thiết bị, máy móc chuyên dụng hiện đại.

Quy trình phẫu thuật bắc cầu động mạch não được thực hiện như thế nào?

Ở mỗi bệnh viện và tùy vào từng thời điểm, kỹ thuật hay máy móc áp dụng, quy trình phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có thể sẽ được điều chỉnh, thay đổi cho phù hợp. Quy trình phẫu thuật bắc cầu động mạch não dưới đây chỉ mang tính tham khảo.

1. Trước khi phẫu thuật

Trước khi phẫu thuật bắc cầu động mạch não, bác sĩ có thể chỉ định cho người bệnh thực hiện một số kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh để xác định xem việc làm phẫu thuật có khả thi, cần thiết hay không và lập kế hoạch cụ thể cho quy trình làm phẫu thuật. Các nguồn chụp ảnh có thể bao gồm 3 loại chính: (3)

• Cấu trúc: Hình ảnh này bao gồm chụp MRI (chụp cộng hưởng từ) để kiểm tra não xem có xảy ra bất thường về cấu trúc không. Chụp DWI (chụp cộng hưởng từ khuếch tán) là một loại chuỗi MRI đặc biệt có lợi để phát hiện những vùng não không nhận đủ oxy và máu. Hình ảnh quan sát thấy trên DWI cũng có thể giúp bác sĩ biết được nguyên nhân có phải là do tắc nghẽn hoặc hẹp động mạch đột ngột hay không.
• Mạch máu: Chụp mạch máu giúp bác sĩ hình dung lưu lượng máu để kiểm tra xem động mạch cho và động mạch nhận có thông thoáng hay không. Thông qua kết quả chụp mạch máu, bác sĩ có thể xác định cấu trúc của các mạch máu sau này sẽ được nối lại với nhau. Chụp mạch máu còn có thể giúp bác sĩ kiểm tra những mạch máu nhỏ xung quanh (tuần hoàn phụ) có cung cấp đủ oxy cho vùng não đó hay không. Trong trường hợp tuần hoàn phụ đủ, có thể không cần thực hiện phẫu thuật bắc cầu động mạch não.
• Tưới máu: Bao gồm hình ảnh chụp CT tăng cường xenon, PET, tưới máu CT, chụp CT phát xạ photon đơn, tưới máu MR. Những phương pháp này có khả năng xác định mức độ cung cấp máu của các mạch máu phụ trong việc khắc phục tình trạng thiếu lưu lượng máu từ động mạch bị tắc. Hình ảnh tưới máu có thể được ứng dụng để thực hiện các xét nghiệm (như xét nghiệm tắc bóng, xét nghiệm acetazolamide). Các kỹ thuật xét nghiệm này giúp làm giảm lưu lượng máu tại một khu vực nhất định và sau đó kiểm tra để xác định xem những mạch máu phụ xung quanh có cung cấp nhiều máu hơn cho vùng đó để đáp ứng hay không.

Nếu phẫu thuật bắc cầu động mạch não được tiến hành, bác sĩ sẽ giải thích quy trình, các lợi ích và rủi ro cho người bệnh biết. Người bệnh cần cung cấp cho bác sĩ những thông tin như tiền sử bệnh lý (dị ứng, kháng thuốc…), các loại thuốc đang sử dụng, phản ứng bất lợi với thuốc gây mê… Một tuần trước khi làm phẫu thuật, người bệnh có thể được bác sĩ yêu cầu ngừng sử dụng thuốc chống viêm không steroid (NSAID), ví dụ như ibuprofen, naproxen hoặc một NSAID khác được kê đơn cũng như thuốc làm loãng máu (như warfarin, clopidogrel) để làm giảm nguy cơ chảy máu…

Vài ngày trước khi làm phẫu thuật bắc cầu động mạch não, người bệnh có thể được kiểm tra sức khỏe, đo điện tâm đồ, xét nghiệm máu, chụp X-quang ngực, thực hiện các xét nghiệm khác để đảm bảo cho sự an toàn của ca phẫu thuật. Các phương pháp kiểm tra thần kinh cơ bản cũng được tiến hành và lặp lại sau ca phẫu thuật.

Vào đêm hôm trước ngày phẫu thuật hoặc vào buổi sáng ngày phẫu thuật, bác sĩ có thể yêu cầu người bệnh không ăn hoặc uống bất kỳ thứ gì để tránh tình trạng nôn trong lúc gây mê toàn thân. Người bệnh cũng có thể được yêu cầu gội đầu bằng dầu gội sát trùng đặc biệt, giúp hạn chế nguy cơ nhiễm trùng ở vị trí rạch.

2. Trong khi phẫu thuật

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não có thể diễn ra trong khoảng 3 – 5 giờ, tùy vào tình trạng bệnh lý nền của người bệnh. Bài viết này đề cập đến các bước làm phẫu thuật bắc cầu STA – MCA (phương pháp phẫu thuật bắc cầu mạch máu não được ứng dụng rộng rãi). Những bước phẫu thuật sau đây chỉ mang tính tham khảo và sẽ có sự thay đổi, điều chỉnh nhất định ở các bệnh viện khác nhau:

• Bước 1: Người bệnh được đặt trên bàn mổ và gây mê toàn thân. Sau khi người bệnh ngủ, đầu của người bệnh được giữ cố định với bàn mổ bằng một kẹp sọ 3 chân. Một đầu dò miniDoppler có thể được sử dụng để giúp bác sĩ phát hiện mạch đập của động mạch, đánh dấu đường đi của STA (động mạch thái dương nông) và các nhánh của nó. Một cây kim có ống thông được đưa vào động mạch ở cánh tay người bệnh. Ống này kết nối với màn hình điện tử, liên tục hiển thị huyết áp trên biểu đồ. Một ống được đặt vào tĩnh mạch lớn (ống thông tĩnh mạch trung tâm) để nhanh chóng truyền thuốc, máu và những chất lỏng khác (nếu cần).
• Bước 2: Bác sĩ cắt da đầu cẩn thận, không quá sâu, dọc theo đường rạch để bảo vệ động mạch. Một nhánh của STA được tách cẩn thận khỏi vùng xung quanh.
• Bước 3: Bác sĩ tiến hành làm phẫu thuật mở sọ, nâng vạt xương lên (khoảng 6 cm). Bác sĩ chọn nhánh MCA (động mạch não giữa) tốt nhất làm động mạch nhận dựa trên khả năng tiếp cận, đường kính… của nhánh đó. Nhánh STA cho được đo chiều dài để đảm bảo rằng nhánh này không bị căng khi tiếp cận động mạch nhận. Sau khi chọn được động mạch nhận, bác sĩ kẹp phần đầu của STA bằng kẹp tạm thời, cắt chéo phần cuối của nhánh này để chuẩn bị cho việc kết nối phẫu thuật với nhánh nhận MCA. Bác sĩ sẽ cắt hình thoi trên nhánh MCA nhận.
• Bước 4: MCA và STA được bác sĩ nối bằng chỉ khâu. Khi kết nối được cố định, các kẹp được tháo ra theo thứ tự. Bác sĩ có thể đặt thêm các mũi khâu nếu có rò rỉ máu tại vị trí kết nối.
• Bước 5: Khâu sọ sau khi bắc cầu STA – MCA phải có một lỗ xương nhỏ để nhánh STA có thể di chuyển từ mặt trong của da đầu, qua xương đến bên trong não (nơi có MCA). Vạt xương có một lỗ nhỏ cho STA được gắn lại vào phần còn lại của hộp sọ bằng vít và các tấm kim loại nhỏ.

3. Sau khi phẫu thuật

Ngay sau khi làm phẫu thuật bắc cầu động mạch não, người bệnh sẽ được đưa đến phòng hồi sức để theo dõi khi thuốc gây mê hết hiệu lực. Người bệnh khi tỉnh lại sẽ được đưa đến phòng chăm sóc đặc biệt (ICU) để được bác sĩ theo dõi thêm, giúp kiểm soát cơn đau hậu phẫu. Nhịp đập của STA được theo dõi mỗi ngày thông qua thiết bị microDoppler (kiểm tra xem kết nối giữa MCA và STA có hoạt động không). Bác sĩ có thể chỉ định cho người bệnh dùng aspirin, thực hiện các kỹ thuật kiểm tra thần kinh.

Trong quá trình theo dõi hậu phẫu, bác sĩ có thể kiểm tra đồng tử của người bệnh, yêu cầu người bệnh cử động tay chân để kiểm tra những dấu hiệu chấn thương não. Khi sức khỏe ổn định, người bệnh được chuyển đến đơn vị hậu phẫu thông thường.

Triển vọng phục hồi sau phẫu thuật bắc cầu mạch máu não

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não được thực hiện để cung cấp thêm lưu lượng máu hoặc thay thế lưu lượng máu đến những vùng não không được cung cấp đủ máu. Điều này giúp hạn chế nguy cơ xảy ra đột quỵ nhưng không thể điều trị khỏi hoàn toàn bệnh lý tiềm ẩn. Hiệu quả của phương pháp phẫu thuật bắc cầu mạch máu não phụ thuộc vào chất lượng mạch máu cho và bệnh đang được chữa trị.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não cho người bị bệnh moyamoya đã được chứng minh là mang đến lợi ích rõ ràng thông qua một số nghiên cứu. So với trẻ nhỏ, trẻ vị thành niên và người lớn bị bệnh moyamoya có nhiều khả năng được hưởng lợi từ kỹ thuật bắc cầu động mạch thái dương nông đến động mạch não giữa (STA – MCA) hơn, do có mạch máu lớn hơn để nối thông.

Phẫu thuật bắc cầu mạch máu não cũng mang đến lợi ích cho người bệnh gặp các cơn thiếu máu cục bộ thoáng qua. Sau phẫu thuật, kết quả lâu dài phụ thuộc vào việc sử dụng thuốc đúng theo chỉ định của bác sĩ, áp dụng lối sống khoa học (dùng thực phẩm có lợi, thường xuyên tập thể dục).

Sau phẫu thuật bắc cầu động mạch não có thể gặp rủi ro biến chứng gì?

Biến chứng phẫu thuật bắc cầu động mạch não có thể bao gồm những biến chứng chung của phẫu thuật, chẳng hạn như nhiễm trùng, chảy máu, xuất hiện cục máu đông, buồn nôn và nôn do thuốc gây mê…; người bệnh cũng có thể đối mặt biến chứng thường gặp khi phẫu thuật não, ví dụ như sưng và bầm tím mắt, đau ở vị trí bác sĩ mở sọ… Những biến chứng có liên quan đến phương pháp phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có thể xảy ra, dù ít gặp:

• Đột quỵ có thể xảy ra khi sử dụng và cắt tạm thời các động mạch trong não. Đột quỵ cũng có thể xảy ra do ghép thất bại hoặc máu không lưu thông đầy đủ qua các động mạch mới được kết nối.
• Co giật là rủi ro có thể xuất hiện ở bất kỳ phương pháp phẫu thuật não nào. Tình trạng này cũng có thể là biểu hiện của một biến chứng tiềm ẩn (hiếm gặp) được gọi là chấn thương tăng tưới máu. Tình trạng sưng hoặc chảy máu trong não có thể xảy ra do lưu lượng máu gia tăng đến các vùng não trước đây chỉ nhận được lượng máu rất thấp. Những triệu chứng của chấn thương tăng tưới máu gồm có đau mặt/mắt, đau đầu hoặc những khiếm khuyết thần kinh khác.
• Tắc mạch ghép xảy ra khi có cục máu đông hình thành trong mạch máu cho, làm chặn dòng máu. Biến chứng này hiếm khi xảy ra do việc đo lưu lượng máu ở thời điểm phẫu thuật đã đảm bảo tính thông suốt của mạch ghép.

Phòng ngừa biến chứng sau mổ bắc cầu mạch máu não

Sau khoảng 10 – 14 ngày kể từ lúc làm phẫu thuật, người bệnh sẽ được tháo chỉ khâu và kiểm tra quá trình hồi phục. Sau khoảng 2 – 4 tuần kể từ lúc phẫu thuật, người bệnh có thể được bác sĩ đặt lịch hẹn tái khám.

Các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh thường được lên lịch thực hiện sau khi phẫu thuật khoảng 3 – 6 tháng để giúp kiểm tra mạch ghép và lưu lượng máu qua động mạch có đủ không. Nếu người bệnh có đeo kính thì cần cẩn thận, tránh tình trạng gọng kính đè hay chèn ép lên phần ghép mạch tại vùng thái dương. Người bệnh nên sử dụng gạc để đệm vùng giữa kính và vết mổ.

Người bệnh có thể được bác sĩ chỉ định cho sử dụng thuốc chống co giật trong vài ngày sau khi làm phẫu thuật bắc cầu động mạch não như một biện pháp phòng ngừa biến chứng co giật. Người bệnh trải qua ca phẫu thuật bắc cầu mạch máu não có thể được chỉ định dùng thuốc chống tiểu cầu (chẳng hạn như aspirin) mỗi ngày. Thuốc chống tiểu cầu giúp làm loãng máu, hỗ trợ máu chảy dễ dàng hơn và phòng ngừa tình trạng cục máu đông hình thành trong mạch ghép. Người bệnh có vấn đề về dạ dày nên dùng thuốc aspirin bao phim và uống sau khi đã ăn no.

Thuốc tránh thai làm gia tăng nguy cơ đối mặt với vấn đề về cục máu đông, vì vậy người bệnh cần trao đổi với bác sĩ trước khi dùng loại thuốc này.

Chi phí phẫu thuật bắc cầu động mạch não bao nhiêu tiền?

Chi phí phẫu thuật bắc cầu động mạch não bao nhiêu tiền còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, chẳng hạn như: tình trạng sức khỏe của người bệnh, kỹ thuật phẫu thuật được áp dụng, trình độ chuyên môn của đội ngũ bác sĩ, máy móc, công nghệ, chất lượng dịch vụ tại cơ sở y tế, thời gian lưu viện, các khoản giảm trừ (nếu có)…

Chi phí phẫu thuật bắc cầu mạch máu não ở mỗi bệnh viện không giống nhau và có sự điều chỉnh ở từng thời điểm. Người bệnh cần liên hệ trực tiếp với bệnh viện để được tư vấn cụ thể về giá phẫu thuật bắc cầu mạch máu não khi có nhu cầu sử dụng dịch vụ.

Địa chỉ phẫu thuật bắc cầu động mạch não ở đâu tốt?

Ca phẫu thuật bắc cầu động mạch não cần được thực hiện tại bệnh viện uy tín, có chuyên khoa Phẫu thuật Thần kinh, đơn cử như Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh. Nơi đây quy tụ đội ngũ bác sĩ chuyên khoa Phẫu thuật Thần kinh (Ngoại Thần kinh) dày dặn kinh nghiệm, ứng dụng các máy móc, kỹ thuật hiện đại phục vụ tối ưu cho quá trình chẩn đoán, phẫu thuật, chẳng hạn như:

• Kính vi phẫu ứng dụng chức năng chụp huỳnh quang 3D thế hệ mới nhất;
• Định vị thần kinh Neuro-Navigation trí tuệ nhân tạo mới nhất;
• Máy chụp MRI 3 Tesla;
• Máy chụp cắt lớp vi tính 1975 lát cắt đồng bộ chính hãng duy nhất tại Việt Nam…

Để đặt lịch thăm khám, điều trị bệnh tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Tâm Anh Quận 7, Quý khách vui lòng liên hệ:

Phẫu thuật bắc cầu động mạch não là ca phẫu thuật khó, cần được tiến hành bởi chuyên gia, bác sĩ phẫu thuật thần kinh giỏi, dày dặn kinh nghiệm với máy móc chuyên dụng hiện đại. Để đảm bảo tính an toàn, hiệu quả, người bệnh cần làm phẫu thuật bắc cầu mạch máu não tại chuyên khoa Phẫu thuật Thần kinh ở bệnh viện uy tín.