Quai bị ở trẻ em: Nguyên nhân, chẩn đoán và cách phòng ngừa

Bệnh quai bị ở trẻ em là một bệnh truyền nhiễm cấp tính, lây trực tiếp bằng đường hô hấp, hay gây thành dịch trong trẻ em. Tuy lành tính, nhưng nếu không điều trị và chăm sóc đúng cách, bệnh có khả năng gây biến chứng, ảnh hưởng rất nhiều đến chất lượng sống sau này. 

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi ThS.BS Nguyễn Anh Duy Tùng – Trung tâm Thông tin Y khoa, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.

Quai bị ở trẻ em là gì?

Quai bị ở trẻ em (hay còn được gọi là bệnh viêm tuyến mang tai dịch tễ hay viêm tuyến mang tai do virus quai bị) do virus quai bị (Mumps virus) gây ra, làm sưng, đau tuyến nước bọt mang tai. Các tuyến này nằm 2 bên mặt, giữa tai và hàm. Mặc dù bệnh quai bị ở trẻ em thường ít có các biểu hiện nghiêm trọng nhưng hầu hết, khi trẻ mắc bệnh đều cảm thấy đau các khu vực này. (1)

Bệnh quai bị ít gặp ở trẻ dưới 2 tuổi, thường chỉ xuất hiện ở trẻ nhỏ từ 2 và thanh thiếu niên, khả năng mắc bệnh ở nam cao hơn nữ. Tần suất mắc bệnh tăng dần theo độ tuổi, đạt đỉnh cao ở lứa tuổi 10-19.

Thông thường khi trẻ bị nhiễm bệnh, cơ thể sẽ tạo ra kháng thể chống lại loại virus này suốt đời. Vì vậy, đa số trẻ chỉ bị quai bị duy nhất một lần trong đời, rất hiếm khi mắc bệnh này lần hai. 

Tại Việt Nam, bệnh quai bị có thể xảy ra quanh năm, nhất là vào mùa Thu – Đông. Bệnh có tỷ lệ mắc cao ở những vùng đông dân, các tỉnh miền Bắc và khu vực Tây Nguyên. 

Nguyên nhân gây bệnh quai bị ở trẻ

Hiện tượng quai bị lây lan khi trẻ tiếp xúc với các chất dịch từ miệng, mũi và họng khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Hơn nữa, virus này có thể tồn tại khá lâu ở môi trường ngoài cơ thể: khoảng 30 – 60 ngày trong môi trường có nhiệt độ 15 – 20 độ C và khoảng 1-2 năm ở những nơi nhiệt độ -25 tới -70 độ C. Do đó, chúng vẫn có thể sống trên các bề mặt như tay nắm cửa, dụng cụ ăn uống, đồ chơi, ly uống nước, đồ dùng cá nhân của bệnh nhân. (2)

Thời điểm virus quai bị dễ lây lan cho người khác nhất là khoảng 1-2 ngày trước khi tuyến nước bọt sưng, đau và kéo dài đến tận 6 ngày sau khi trẻ đã hết bệnh. Do đó, khi nghi ngờ trẻ mắc bệnh, cha mẹ nên cách ly trẻ và bắt đầu thực hiện các biện pháp điều trị dự phòng. Ngược lại, bố mẹ cũng nên tránh cho trẻ tiếp xúc với người bệnh hoặc người có nguy cơ mắc bệnh quai bị cao. 

Những trẻ nào có nguy cơ mắc bệnh quai bị?

Nghiên cứu cho thấy, các trẻ chưa được tiêm vacxin phòng bệnh quai bị và xung quanh có người đang mắc bệnh quai bị sẽ có nguy cơ mắc bệnh cao. Do đó, việc chủ động phòng ngừa, tiêm phòng vacxin phòng bệnh này cho trẻ có ý nghĩa vô cùng quan trọng. 

Dấu hiệu nhận biết trẻ bị quai bị

Hầu hết các triệu chứng của bệnh quai bị ở trẻ em khá giống với triệu chứng của cảm cúm thông thường. Chúng sẽ dẫn có biểu hiện sau khoảng 2 tuần kể từ khi trẻ tiếp xúc với virus quai bị và bị bị nhiễm virus, bao gồm:

• Sốt nhẹ trong 1-2 ngày đầu, sau đó sốt cao trên 38 độ C trong 3-4 ngày; 
• Mệt mỏi, khó chịu;
• Đau đầu;
• Nhức tai;
• Ớn lạnh, sợ gió;
• Tiết nước bọt nhiều;
• Sưng, đau tuyến nước bọt mang tai, nhất là khi trẻ bị kích thích vị giác;
• Sưng má (có thể một bên hoặc cả hai bên);
• Đau họng và đau góc hàm, đau khi nhai, nói chuyện hay nuốt nước bọt;
• Biếng ăn, ăn kém…

Trẻ bị quai bị có thể có hoặc không có triệu chứng rõ ràng của bệnh. Tỷ lệ trẻ không xuất hiện triệu chứng hoặc chỉ có các biểu hiện nhẹ chỉ chiếm khoảng ⅓ tổng số trẻ mắc quai bị. Do đó, khi nghi ngờ trẻ bị bệnh quai bị, các triệu chứng của bệnh rất nhẹ, khó xác định…, bố mẹ nên đưa trẻ đến bệnh viện được kiểm tra và hỗ trợ điều trị. 

Chẩn đoán bệnh quai bị ở trẻ em

Hiện tượng quai bị ở trẻ em thường sẽ được chẩn đoán nhanh chóng thông qua việc thăm khám lâm sàng. Vì vậy, khi trẻ bắt đầu có biểu hiện, mẹ nên ghi nhớ các triệu chứng đã xuất hiện để cung cấp cho bác sĩ. Đồng thời, bác sĩ cũng sẽ hỏi mẹ về tiền sử bệnh của trẻ để hỗ trợ cho việc chẩn đoán bệnh cho trẻ. (3)

Ngoài ra, trẻ có thể được yêu cầu thực hiện xét nghiệm máu hoặc xét nghiệm dịch tiết từ mũi, cổ họng của trẻ để chẩn đoán bệnh một cách chính xác nhất. 

Điều trị bệnh quai bị ở trẻ nhỏ

Hiện nay, bệnh quai bị vẫn chưa có thuốc đặc trị. Quai bị là bệnh do virus gây ra nên thuốc kháng sinh sẽ không được dùng trong điều trị bệnh này. Việc điều trị bệnh quai bị ở trẻ nhỏ sẽ dựa vào các triệu chứng đã xuất hiện ở trẻ, độ tuổi, tiền sử bệnh, mức độ nghiêm trọng và tình hình sức khỏe của trẻ. 

• Khi trẻ có các triệu chứng hoặc nghi ngờ trẻ mắc bệnh quai bị, cha mẹ nên đưa trẻ đến gặp bác sĩ để được kiểm tra và chẩn đoán chính xác, từ đó, được tư vấn cách điều trị và chăm sóc trẻ phù hợp, hiệu quả.
• Đối với trẻ có biểu hiện sốt cao, đau nhức cơ, tuyến nước bọt, bố mẹ có thể hạ sốt cho trẻ bằng cách chườm ấm, cho trẻ uống thuốc giảm đau, hạ sốt (acetaminophen hoặc ibuprofen). Trước khi cho trẻ uống thuốc hạ sốt, phụ huynh và người chăm sóc trẻ nên hỏi ý kiến bác sĩ và cho trẻ uống theo đúng chỉ dẫn của bác sĩ.
• Trẻ sốt cao khiến cơ thể bị mất nước, bố mẹ nên cho trẻ uống nhiều nước hơn bình thường. Ngoài ra, có thể cho trẻ uống thêm các nước chứa nhiều chất dinh dưỡng khác như sữa, nước ép trái cây, dung dịch bù điện giải oresol (lưu ý không nên quá lạm dùng dung dịch này) để bù nước và bù lượng điện giải đã mất trong cơ thể.
• Cho trẻ súc miệng và vệ sinh mũi bằng nước muối sinh lý để ngăn chặn sự sinh sôi và phát triển của virus trong khoang miệng, mũi.
• Bệnh quai bị khiến trẻ cảm thấy mệt mỏi, do đó, bố mẹ nên cho trẻ nghỉ ngơi nhiều hơn giúp bệnh nhanh khỏi hơn.
• Khi mắc bệnh, trẻ cảm thấy đau khi nhai, nuốt, vì vậy, bố mẹ nên cho trẻ ăn những món ăn ít phải nhai, dễ nuốt, dễ tiêu hóa như cháo, súp,… Bên cạnh đó, cần chú ý cung cấp đủ chất dinh dưỡng cần thiết trong các bữa ăn của trẻ, tránh để trẻ bỏ bữa và sử dụng các món ăn gây kích thích vị giác khiến trẻ tiết nước bọt nhiều hơn.
• Hạn chế cho trẻ vận động mạnh, chạy nhảy khi bệnh chưa được chữa trị hoàn toàn, nhất là các trẻ nam vì điều này có thể dẫn đến biến chứng ở tinh hoàn, khiến trẻ bị vô sinh.
• Trong trường hợp trẻ có dấu hiệu bị viêm tinh hoàn hoặc viêm buồng trứng, bố mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện để được chăm sóc và điều trị, tránh để lại những di chứng nguy hiểm, ảnh hưởng đến khả năng sinh sản của trẻ.

Bệnh quai bị ở trẻ em thường sẽ khỏi sau khoảng 10-12 ngày kể từ khi phát bệnh nếu trẻ được chăm sóc và điều trị đúng cách. Lúc này, tuyến nước bọt của trẻ sẽ không còn sưng và đau nữa. Tuy nhiên, vì thời điểm tuyến nước bọt ở hai bên sưng lên khác nhau, nên một bên tuyến nước bọt sẽ giảm sưng trước bên còn lại. 

Biến chứng nguy hiểm bệnh quai bị ở trẻ

Đa số trẻ mắc bệnh quai bị thường nhẹ và dễ điều trị, trẻ có thể khỏi bệnh vá không gặp bất kỳ di chứng nào. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, trẻ không được điều trị và chăm sóc đúng cách, bệnh có thể gây viêm nhiễm những bộ phận khác của cơ thể, dẫn đến các biến chứng quai bị nguy hiểm như: 

• Mất thính giác, điếc: Tỷ lệ trẻ gặp biến chứng này rất thấp, chỉ 1/200.000 số trẻ bị bệnh.
• Một số vấn đề về não bộ: viêm màng não, viêm não, dị tật tiểu não. Các biến chứng này rất hiếm gặp ở trẻ em.
• Các vấn đề liên quan đến khả năng sinh sản: viêm tinh hoàn, viêm vú, viêm vòi trứng.
• Viêm tụy.
• Một số biến chứng khác: tổn thương gan, thận, cơ tim. Các biến chứng này cực kỳ hiếm gặp ở trẻ…

Cách phòng ngừa bệnh quai bị cho trẻ

Cách phòng ngựa bệnh quai bị cho trẻ hiệu quả nhất là tiêm phòng vacxin ngừa bệnh quai bị. Hiện nay vẫn chưa có vacxin dành riêng cho bệnh quai bị. Tuy nhiên, vacxin MMR là một loại vacxin kết hợp phòng bệnh sởi, quai bị và rubella được Bộ Y tế khuyến cáo tiêm phòng cho trẻ. Sau khi được tiêm đủ 2 liều vacxin MMR, trẻ sẽ có khả năng miễn dịch với virus quai bị lên đến 95%.  

Lịch tiêm vacxin kết hợp MMR-II phòng bệnh quai bị như sau:

• Trẻ từ 12 tháng tuổi – < 7 tuổi (chưa tiêm Sởi đơn hay MMR II) có lịch tiêm 2 mũi:
  • Mũi 1: lần tiêm đầu tiên.
  • Mũi 2: 3 tháng sau mũi 1 (ưu tiên) hoặc hẹn mũi 2 lúc 4-6 tuổi.
• Trẻ từ 7 tuổi và người lớn có lịch tiêm 2 mũi:
  • Mũi 1: lần tiêm đầu tiên.
  • Mũi 2: 1 tháng sau mũi 1.

Bên cạnh đó, virus quai bị có thể bị tiêu diệt nhanh chóng trong môi trường có nhiệt độ trên 56 độ C hoặc dưới tác động của ánh sáng mặt trời, tia tử ngoại, các hợp chất khử khuẩn hằng ngày. Do đó, để ngăn ngừa nguy cơ lây lan virus cho trẻ, mẹ nên:

• Rèn luyện cho trẻ thói quen rửa bằng với xà phòng khử khuẩn trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh;
• Thường xuyên dọn dẹp, khử khuẩn không gian sống và đồ chơi của trẻ;
• Hạn chế cho trẻ tiếp xúc với những người có nguy cơ hoặc đang mắc bệnh quai bị;
• Không cho trẻ dùng chung vật dụng cá nhân với người khác như cốc, chén, muỗng,… vì virus có thể tồn tại trên những vật dụng này;
• Tắm, vệ sinh cho trẻ hằng ngày;
• Tránh cho trẻ đưa tay lên mắt, mũi, miệng…

Câu hỏi thường gặp

Mặc dù các triệu chứng của bệnh quai bị ở trẻ em không nghiêm trọng như ở người lớn nhưng chúng khiến trẻ cảm thấy mệt mỏi, khó chịu. Điều này khiến các bậc cha mẹ cảm thấy lo lắng, bất an về tình trạng sức khỏe của trẻ. Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp về bệnh quai bị ở trẻ em. 

1. Cha mẹ nên làm gì khi trẻ mắc quai bị?

Các triệu chứng của bệnh quai bị dễ gây nhầm lẫn với cảm cúm hoặc các bệnh nhiễm trùng hô hấp khác. Việc điều trị và chăm sóc đúng cách, đúng bệnh sẽ giúp trẻ nhanh khỏi bệnh hơn, do đó, điều đầu tiên và quan trọng nhất là xác định chính xác rằng trẻ có mắc bệnh quai bị không. Để thực hiện điều này, cha mẹ nên đứa trẻ đến gặp bác sĩ để được kiểm tra và chẩn đoán chính xác. 

Bên cạnh đó, mẹ có thể thực hiện các cách chăm sóc trẻ bị quai bị tại nhà để giúp trẻ làm giảm nhẹ các triệu chứng: cho trẻ nghỉ ngơi nhiều hơn, dùng thuốc giảm đau, hạ sốt, bù nước và điện giải, ăn thức ăn dạng mềm, dễ nuốt,… 

Ngoài ra, quai bị là một bệnh lây nhiễm qua đường hô hấp, giọt bắt chứa virus của người bệnh khi ho, hắt hơi hay nói chuyện. Do đó, khi trẻ bị mắc bệnh quai bị, cha mẹ nên thông báo cho giáo viên quản lý của trẻ và cho trẻ cách ly tại nhà, tránh để bệnh lây lan cho những trẻ khác. 

2. Bệnh quai bị ở trẻ em có lây không?

Như đã đề cập ở trên, bệnh quai bị ở trẻ em rất dễ lây lan, nhất là những khu vực đông đúc, nhiều trẻ em, như trường học, nhà giữ trẻ, công viên, khu vui chơi… trẻ có thể bị lây nhiễm virus quai bị khi tiếp xúc trực tiếp với giọt bắn hoặc dịch tiết từ mũi, họng của trẻ bắn ra khi bệnh nhân nói chuyện, khạc nhổ, ho, hắt hơi,… hoặc dùng chung hay chạm vào đồ dùng dính dịch tiết từ bệnh nhân. 

Một số nghiên cứu cho thấy, những giọt bắt có chứa virus gây bệnh với kích thước từ 5-100mm sẽ có thể phát tán mạnh trong phạm vi 1,5m. Còn những giọt bắn có kích thước nhỏ hơn, ở dạng khí dung, sẽ có khả năng phát tán trong phạm vi lớn hơn, dưới 5m và chúng bay lơ lửng trong không khí, nếu gặp gió, các hạt khí dung này có thể phát tán xa hơn khiến bệnh lây lan diện rộng. 

3. Khi nào nên cho trẻ bị quai bị đi khám?

Đa số trẻ mắc bệnh quai bị sẽ khỏi bệnh hoàn toàn qua chăm sóc và điều trị tại nhà, tuy nhiên, nếu trẻ xuất hiện các triệu chứng bất thường sau, mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện càng sớm càng tốt:

• Trẻ sốt cao hơn 3 ngày và không có dấu hiệu cải thiện sau khi đã được uống thuốc hạ sốt;
• Tuyến nước bọt sưng, đau kéo dài trên 7 ngày;
• Các triệu chứng dần trở nên tồi tệ hơn;
• Xuất hiện cơn co giật;
• Bị mất nước nghiêm trọng và từ chối uống nước;
• Bỏ ăn; 
• Ngủ li bì, khó đánh thức;
• Trẻ có biểu hiện viêm tinh hoàn: sưng, đau vùng bìu,…

Bệnh quai bị ở trẻ em mặc dù ít nguy hiểm và dễ điều trị hơn người lớn nhưng trẻ vẫn cần được chú ý, chăm sóc cẩn thận, chu đáo. Trang bị cho mình những kiến thức hữu ích về cách phòng ngừa, nhận biết, điều trị và chăm sóc khi trẻ mắc bệnh quai bị sẽ giúp bố mẹ có thể phương án tốt hơn khi trẻ mắc bệnh, giúp trẻ nhanh khỏi bệnh. Hơn nữa, bên cạnh các biện pháp phòng ngừa quai bị thông thường, cha mẹ nên cho trẻ tiêm vacxin MMR đầy đủ và đúng lịch. 

Giản Đơn