Phình động mạch đang có xu hướng gia tăng trong những năm gần đây, đặc biệt ở người cao tuổi và những người có các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, hút thuốc lá. Phình động mạch thường diễn tiến âm thầm trong giai đoạn đầu, không biểu hiện triệu chứng rõ ràng. Tuy nhiên, khi túi phình vỡ, đặc biệt là ở các động mạch lớn như động mạch chủ hoặc động mạch não, hậu quả có thể vô cùng nghiêm trọng, đe dọa trực tiếp đến tính mạng.
Phình động mạch ( tiếng Anh là Aneurysm) là tình trạng giãn bất thường khu trú của thành động mạch, lớn hơn đường kính bình thường của mạch máu ít nhất 50%. Tình trạng này xảy ra khi cấu trúc thành mạch bị suy yếu, làm mất khả năng chịu áp lực dòng máu, dẫn đến phình giãn và tạo thành một túi phình. Sự phình giãn này có thể xuất hiện ở bất kỳ động mạch nào trong cơ thể, nhưng phổ biến nhất là ở động mạch chủ, đặc biệt là động mạch chủ bụng và động mạch não.
Để hình dung một cách đơn giản, bạn có thể tưởng tượng hệ thống động mạch trong cơ thể chúng ta như một mạng lưới các ống dẫn máu áp lực cao, liên tục đưa máu giàu dinh dưỡng từ tim đến nuôi dưỡng mọi ngóc ngách tế bào trong cơ thể. Thành của những “ống dẫn” này bình thường rất chắc khỏe và đàn hồi để chịu được áp lực dòng chảy.
Tuy nhiên, vì nhiều lý do khác nhau, thành động mạch có thể bị suy yếu tại một vị trí nào đó. Khi áp lực máu tác động liên tục lên điểm yếu này, theo thời gian, nó sẽ dần dần bị giãn ra, tạo thành một chỗ phình giống như một quả bóng bị bơm căng quá mức. (1)
Điều đáng lưu ý là thành mạch máu phình giãn không chỉ đơn thuần là sự thay đổi về kích thước. Vùng thành mạch bị phình thường mỏng và yếu hơn so với thành mạch bình thường. Điều này làm tăng nguy cơ vỡ túi phình, hoặc bóc tách mạch máu, các biến chứng cực kỳ nguy hiểm có thể dẫn đến xuất huyết ồ ạt hoặc tắc mạch và đe dọa tính mạng người bệnh. Do đó, việc nhận biết sớm và can thiệp kịp thời tình trạng này là vô cùng quan trọng.
Phình động mạch có thể được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau, trong đó phổ biến nhất là dựa vào hình dạng và nguyên nhân gây bệnh. Việc phân loại chính xác giúp các bác sĩ đánh giá mức độ nguy hiểm và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp nhất cho từng trường hợp cụ thể. (2)
Dựa trên hình dạng túi phình, chúng ta có thể chia phình động mạch thành hai dạng chính:
Ngoài hình dạng, phình động mạch còn có thể được phân loại dựa trên nguyên nhân gây bệnh. Trong đó, chúng ta cần phân biệt tình trạng phình mạch thật và giả, cũng như một số dạng phình đặc biệt khác:
Động mạch chủ là động mạch lớn nhất trong cơ thể, xuất phát từ tim và dẫn máu đi khắp cơ thể. Đoạn động mạch chủ đi qua ổ bụng được gọi là động mạch chủ bụng. Phình động mạch chủ bụng (AAA) là tình trạng phình giãn xảy ra ở đoạn động mạch chủ này, thường dưới mức động mạch thận. Đây là dạng phổ biến nhất, chiếm phần lớn các trường hợp động mạch bị phình nói chung.
Căn bệnh này đặc biệt phổ biến ở người cao tuổi, và nam giới có nguy cơ mắc bệnh cao hơn nữ giới. Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm hút thuốc lá, tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, và tiền sử gia đình có người mắc AAA.
Điều đáng lo ngại là AAA thường tiến triển âm thầm trong nhiều năm mà không gây ra triệu chứng. Người bệnh có thể hoàn toàn không biết mình mắc bệnh cho đến khi túi phình đạt kích thước lớn và gây ra biến chứng. Biến chứng nguy hiểm nhất của AAA là vỡ túi phình. Khi AAA vỡ, nó gây ra chảy máu ồ ạt, dẫn đến sốc mất máu và tử vong nhanh chóng nếu không được cấp cứu kịp thời. Do đó, đây được ví như một “quả bom nổ chậm” trong cơ thể, cần được phát hiện và “tháo ngòi” đúng lúc.
Phình động mạch não, còn gọi là phình mạch máu não, là tình trạng phình giãn xảy ra ở các động mạch bên trong não. Phình động mạch não thường hình thành tại các điểm thành mạch yếu hơn như chỗ phân nhánh của động mạch. Phình động mạch dạng túi là loại phổ biến nhất trong phình động mạch não.
Tương tự như AAA, phình động mạch não thường không gây triệu chứng cho đến khi vỡ. Khi túi phình vỡ, máu sẽ tràn vào khoang dưới nhện (khoảng trống giữa não và màng não), gây ra xuất huyết dưới nhện (Subarachnoid Hemorrhage – SAH). SAH là một biến chứng cực kỳ nguy hiểm, có thể dẫn đến tổn thương não vĩnh viễn, tàn tật, hoặc tử vong. Triệu chứng điển hình của SAH là đột ngột đau đầu dữ dội, thường được mô tả là “đau đầu như búa bổ”, kèm theo nôn mửa, yếu liệt, lơ mơ, hoặc co giật.
Phình động mạch não có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng phổ biến ở người trưởng thành. Nữ giới có nguy cơ mắc phải căn bệnh này cao hơn nam giới. Các yếu tố nguy cơ bao gồm tiền sử gia đình có người mắc bệnh này, hút thuốc lá, tăng huyết áp, và một số bệnh lý di truyền.
Động mạch chủ ngực là đoạn động mạch chủ nằm trong lồng ngực, bao gồm động mạch chủ lên, quai động mạch chủ, và động mạch chủ xuống. Phình động mạch chủ ngực (TAA) xảy ra khi một đoạn của động mạch chủ ngực bị suy yếu và giãn rộng. Nguyên nhân gây TAA có thể bao gồm xơ vữa động mạch, thoái hóa trung mô mạch máu, bệnh lý di truyền (như hội chứng Marfan), viêm mạch máu, bất thường van động mạch chủ, nhiễm trùng, và chấn thương vùng ngực…
Triệu chứng của TAA có thể mơ hồ và không đặc hiệu, hoặc thậm chí không có triệu chứng trong giai đoạn đầu. Khi túi phình lớn dần, có thể chèn ép các cấu trúc xung quanh trong lồng ngực, gây ra các triệu chứng như đau ngực, đau lưng, khó thở, khàn tiếng, ho, hoặc khó nuốt. Tương tự như AAA, biến chứng nguy hiểm nhất của TAA là vỡ túi phình hoặc bóc tách động mạch chủ, đều là những tình huống cấp cứu đe dọa tính mạng.
Động mạch cảnh là hệ thống động mạch chính cung cấp máu cho não và vùng đầu mặt cổ. Phình động mạch cảnh thường xảy ra ở đoạn động mạch cảnh trong hoặc động mạch cảnh ngoài, đặc biệt là ở vị trí ngoài sọ. Nguyên nhân phổ biến nhất gây phình mạch máu ở cổ là xơ vữa động mạch và chấn thương.
Triệu chứng của phình động mạch cảnh có thể khác nhau tùy thuộc vào vị trí và kích thước túi phình. Một số trường hợp có thể không có triệu chứng. Khi có triệu chứng, người bệnh có thể đau đầu, hoa mắt chóng mặt, rối loạn thị giác, hoặc các triệu chứng thần kinh khu trú như yếu hoặc liệt nửa người nếu có huyết khối hình thành trong túi phình và gây tắc nghẽn mạch máu não. Trong một số trường hợp hiếm gặp, bệnh có thể gây chèn ép dây thần kinh, dẫn đến khàn tiếng hoặc hội chứng Horner.
Động mạch khoeo là động mạch nằm ở sau đầu gối, là động mạch ngoại biên lớn nhất và dễ bị phình nhất. Phình động mạch khoeo là phình động mạch ngoại biên phổ biến nhất. Nam giới lớn tuổi có nguy cơ mắc bệnh cao hơn. Nguyên nhân thường liên quan đến xơ vữa động mạch.
Triệu chứng có thể bao gồm đau sau đầu gối, cảm giác căng tức hoặc sưng to ở vùng khoeo, hoặc cảm giác mạch đập mạnh ở vùng này. Trong một số trường hợp, người bệnh có thể sờ thấy khối phồng ở vùng khoeo và cảm nhận được nhịp đập theo nhịp tim. Biến chứng chính của phình động mạch khoeo là huyết khối trong túi phình, có thể gây tắc động mạch, dẫn đến thiếu máu chi dưới, đau cách hồi, loét chân, hoặc thậm chí hoại tử chi.
Động mạch mạc treo là các động mạch cung cấp máu cho ruột non và ruột già. Phình động mạch mạc treo thường xảy ra ở động mạch mạc treo tràng trên. Nguyên nhân thường gặp là xơ vữa động mạch và viêm mạch máu.
Triệu chứng của bệnh có thể không đặc hiệu và dễ nhầm lẫn với các bệnh đường tiêu hóa khác. Người bệnh có thể bị đau bụng sau ăn, giảm cân không rõ nguyên nhân, chán ăn, đầy bụng, hoặc xuất huyết tiêu hóa. Biến chứng nguy hiểm nhất là vỡ túi phình, gây xuất huyết nội, hoặc huyết khối gây tắc mạch mạc treo, dẫn đến thiếu máu ruột cấp tính, một tình trạng cấp cứu cần can thiệp phẫu thuật kịp thời.
Động mạch lách là động mạch cung cấp máu cho lách. Phình động mạch lách là một dạng hiếm gặp. Nguyên nhân có thể liên quan đến xơ vữa động mạch, xơ gan, mang thai, viêm tụy, hoặc chấn thương.
Phình động mạch lách thường không có triệu chứng rõ ràng và thường được phát hiện tình cờ qua các xét nghiệm hình ảnh bụng như siêu âm Doppler, chụp CT hoặc MRI mạch máu. Trong một số trường hợp, người bệnh có thể cảm thấy đau âm ỉ hoặc khó chịu ở vùng thượng vị hoặc hạ sườn trái. Nguy cơ vỡ phình động mạch lách thường thấp, nhưng sẽ tăng lên khi kích thước túi phình lớn hơn. Quyết định điều trị phụ thuộc vào kích thước túi phình, triệu chứng, và các yếu tố nguy cơ của bệnh nhân.
Phình động mạch không phải là một bệnh hiếm gặp, mức độ phổ biến của bệnh có thể khác nhau tùy thuộc vào vị trí và loại phình mạch. Phình động mạch não chưa vỡ được ước tính ảnh hưởng đến khoảng 2-5% dân số trưởng thành trên toàn thế giới. Đáng chú ý, trong số những người mắc phải căn bệnh này, có đến 25% có thể có từ 2 túi phình trở lên. Bệnh có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi, nhưng phổ biến hơn ở người lớn, tỷ lệ mắc bệnh có xu hướng tăng theo tuổi tác.
Đối với phình động mạch chủ, đặc biệt là phình động mạch chủ bụng, tỷ lệ mắc bệnh cũng đáng kể, đặc biệt ở người cao tuổi. Ước tính, AAA ảnh hưởng đến khoảng 4-8% nam giới trên 65 tuổi và 0.5-1.5% phụ nữ cùng độ tuổi.
Mặc dù tỷ lệ mắc bệnh không hề nhỏ, nhưng điều đáng mừng là đa số phình động mạch nhỏ và chưa vỡ, có thể không gây ra triệu chứng và không ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe. Tuy nhiên, biến chứng vỡ phình động mạch lại vô cùng nguy hiểm và có tỷ lệ tử vong cao. Ví dụ, tỷ lệ tử vong do vỡ động mạch chủ bụng có thể lên đến 50-90%, ngay cả khi được cấp cứu kịp thời. Xuất huyết dưới nhện do vỡ động mạch não cũng là một nguyên nhân gây tử vong và tàn tật hàng đầu ở người trẻ tuổi.
Chính vì vậy, việc nâng cao nhận thức về phình động mạch, đặc biệt là ở những đối tượng có nguy cơ cao, và thực hiện các biện pháp tầm soát, phát hiện sớm bệnh là vô cùng quan trọng để giảm thiểu những hậu quả đáng tiếc.
Nguy cơ mắc bệnhcó thể khác nhau tùy thuộc vào loại và vị trí phình mạch. Ví dụ, phình động mạch não có xu hướng gặp ở nữ giới nhiều hơn nam giới, trong khi phình động mạch chủ, đặc biệt là phình động mạch chủ bụng, lại phổ biến hơn ở nam giới. Tuy nhiên, có một số yếu tố nguy cơ chung có thể làm tăng khả năng mắc bệnh ở nhiều vị trí khác nhau:
Nhận biết các yếu tố nguy cơ này giúp chúng ta chủ động hơn trong việc phòng ngừa và tầm soát phình động mạch, đặc biệt nếu bạn thuộc nhóm đối tượng có nguy cơ cao.
Trong giai đoạn đầu phát triển, khi túi phình còn nhỏ và chưa gây chèn ép lên các cơ quan xung quanh, phình động mạch thường không biểu hiện bất kỳ triệu chứng nào. Đây là lý do tại sao bệnh thường được gọi là “kẻ giết người thầm lặng”. Người bệnh có thể sinh hoạt và làm việc bình thường mà không hề cảm thấy có bất kỳ sự khác thường nào trong cơ thể. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là bệnh không nguy hiểm. Ngược lại, chính sự “im lặng” này khiến bệnh dễ bị bỏ qua, đến khi phát hiện có thể đã ở giai đoạn muộn, tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm.
Một số trường hợp may mắn phát hiện ra khi đi khám sức khỏe định kỳ với các xét nghiệm hình ảnh học thường quy như siêu âm tim, siêu âm động mạch cảnh, siêu âm bụng, siêu âm mạch máu chi dưới,..
Khi túi phình lớn dần hoặc bắt đầu chèn ép các cơ quan lân cận, hoặc khi có các biến chứng như xì dò hoặc đe dọa vỡ, người bệnh có thể bắt đầu xuất hiện các triệu chứng. Các dấu hiệu này có thể khác nhau tùy thuộc vào vị trí và kích thước của túi phình, cũng như tốc độ phát triển của nó. Tuy nhiên, có một số dấu hiệu chung có thể gợi ý đến phình động mạch, đặc biệt là khi chúng xuất hiện một cách đột ngột và dữ dội:
Khi xuất hiện bất kỳ dấu hiệu nào trong số này, đặc biệt là đau dữ dội đột ngột, người bệnh cần được đưa đến cơ sở y tế cấp cứu ngay lập tức để được chẩn đoán và xử trí kịp thời.
Ngoài các dấu hiệu cảnh báo chung, phình động mạch ở các vị trí khác nhau có thể gây ra những triệu chứng đặc trưng hơn do sự chèn ép lên các cơ quan lân cận hoặc do ảnh hưởng đến chức năng của cơ quan đó. Dưới đây là một số ví dụ:
Phình động mạch không phải là một bệnh “tự nhiên sinh ra”, mà thường là hậu quả của nhiều yếu tố khác nhau, dẫn đến suy yếu thành mạch máu theo thời gian. “Thủ phạm” chính gây ra tình trạng này có thể kể đến:
Xơ vữa động mạch được xem là nguyên nhân phổ biến nhất gây phình động mạch, đặc biệt là phình động mạch chủ bụng, động mạch cảnh và động mạch khoeo. Đây là một quá trình âm thầm và lâu năm, trong đó các mảng bám (bao gồm cholesterol, chất béo, tế bào viêm và các chất khác) tích tụ dần dần trong thành động mạch.
Các mảng bám này không chỉ làm hẹp lòng mạch, cản trở dòng máu lưu thông, mà còn ăn mòn và làm suy yếu thành mạch. Khi thành mạch bị tổn thương do xơ vữa, nó sẽ mất đi tính đàn hồi và khả năng chịu áp lực, dễ dàng bị giãn ra và hình thành túi phình dưới tác động của dòng máu.
Bóc tách động mạch chủ là một tình trạng cấp cứu nguy hiểm, trong đó lớp áo trong của thành động mạch chủ bị rách, khiến máu tràn vào giữa lớp áo trong và lớp áo giữa, tạo thành một “kênh giả” bên trong thành mạch. Mặc dù bóc tách động mạch chủ không phải là phình động mạch theo định nghĩa kinh điển, nhưng nó có thể dẫn đến giãn rộng lòng mạch và hình thành phình động mạch bóc tách. Bóc tách động mạch chủ thường gây ra đau đột ngột và dữ dội, lan ra sau lưng, và có thể đe dọa tính mạng nếu không được can thiệp kịp thời.
Tăng huyết áp mạn tính không được kiểm soát tốt là một yếu tố nguy cơ quan trọng của phình động mạch. Áp lực máu cao liên tục tác động lên thành mạch, đặc biệt ở những vị trí thành mạch đã bị suy yếu do các nguyên nhân khác (như xơ vữa động mạch hoặc bệnh lý di truyền). Theo thời gian, áp lực này có thể làm giãn mạch và thúc đẩy quá trình hình thành túi phình.
Một số bệnh lý di truyền hiếm gặp, như hội chứng Marfan và hội chứng Ehlers-Danlos, gây ảnh hưởng đến cấu trúc mô liên kết trong cơ thể, bao gồm cả thành mạch máu. Những bệnh lý này làm cho thành mạch trở nên yếu và dễ bị tổn thương hơn bình thường, làm tăng nguy cơ phình động mạch và bóc tách động mạch chủ ở người trẻ tuổi.
Ngoài các nguyên nhân phổ biến trên, phình động mạch còn có thể do một số yếu tố khác gây ra, mặc dù ít gặp hơn:
Phình động mạch là một bệnh lý tiềm ẩn nhiều nguy hiểm, mức độ nghiêm trọng của bệnh phụ thuộc lớn vào vị trí, kích thước túi phình và tốc độ phát triển của phình. Hai biến chứng đáng sợ nhất của phình động mạch chính là bóc tách động mạch và vỡ túi phình. Cả hai tình huống này đều có thể dẫn đến xuất huyết ồ ạt, sốc mất máu, và tử vong nhanh chóng nếu không được cấp cứu kịp thời. Đặc biệt, vỡ phình động mạch não thường gây ra xuất huyết dưới nhện, tình trạng tổn thương não nghiêm trọng với tỷ lệ tử vong và tàn tật rất cao.
Phình động mạch chủ bụng khi vỡ cũng là một cấp cứu ngoại khoa, đe dọa trực tiếp đến tính mạng người bệnh. Chính vì những biến chứng nguy hiểm này mà phình động mạch được xem là một “quả bom nổ chậm” trong cơ thể, luôn tiềm ẩn nguy cơ bùng nổ bất cứ lúc nào.
Ngoài nguy cơ vỡ và bóc tách, phình động mạch còn có thể gây ra những biến chứng khác, tuy ít nguy hiểm tức thời hơn nhưng vẫn ảnh hưởng đáng kể đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Túi phình có thể làm hình thành cục máu đông bên trong. Nếu cục máu đông này bong ra và di chuyển theo dòng máu, nó có thể gây tắc mạch ở các cơ quan xa, dẫn đến đột quỵ nếu tắc mạch não, hoặc thiếu máu chi nếu tắc mạch ngoại vi.
Hơn nữa, khi túi phình lớn dần, nó có thể chèn ép các cơ quan xung quanh, gây đau và rối loạn chức năng của các cơ quan này. Trong một số trường hợp, có thể xảy ra viêm nhiễm quanh túi phình, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng huyết. Như vậy, phình động mạch không chỉ nguy hiểm bởi nguy cơ vỡ đột ngột mà còn bởi hàng loạt các biến chứng tiềm ẩn khác, đòi hỏi sự quan tâm và theo dõi sát sao từ cả người bệnh và bác sĩ.
Nhiều trường hợp phình động mạch được phát hiện một cách tình cờ khi người bệnh thực hiện kiểm tra sức khỏe định kỳ hoặc thăm khám các bệnh lý khác. Nếu có nghi ngờ phình động mạch dựa trên triệu chứng hoặc yếu tố nguy cơ, bác sĩ sẽ chỉ định các phương pháp chẩn đoán cận lâm sàng để xác định chính xác tình trạng bệnh:
Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh này đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm, xác định chính xác phình động mạch, từ đó giúp bác sĩ đưa ra phương án điều trị phù hợp và kịp thời, ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm.
Phòng ngừa phình động mạch chủ yếu tập trung vào việc kiểm soát các yếu tố nguy cơ có thể thay đổi được, đặc biệt là duy trì một lối sống lành mạnh và kiểm soát tốt các bệnh lý nền. Dưới đây là những biện pháp phòng ngừa quan trọng bạn có thể thực hiện:
Thực hiện đồng bộ các biện pháp phòng ngừa này không chỉ giúp giảm nguy cơ phình động mạch mà còn mang lại nhiều lợi ích sức khỏe toàn diện khác. Hãy chủ động bảo vệ sức khỏe mạch máu của bạn ngay từ hôm nay!
Để đặt lịch khám, tư vấn và điều trị trực tiếp với các bác sĩ tại khoa Ngoại Lồng ngực – Mạch máu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách hàng có thể liên hệ theo thông tin sau:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Phình động mạch là bệnh lý nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát và phòng ngừa được nếu chúng ta có đủ kiến thức và hành động sớm. Phát hiện sớm là chìa khóa để điều trị thành công và ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm của phình động mạch. Đừng ngần ngại tìm kiếm sự tư vấn của bác sĩ nếu bạn có bất kỳ lo lắng hay thắc mắc nào về bệnh lý này.
