Điều hòa huyết áp là một trong những cơ chế sinh lý quan trọng của cơ thể, có vai trò đảm bảo dòng máu được vận chuyển đến các mô và cơ quan một cách hiệu quả. Hệ thống này hoạt động liên tục và tự động thông qua sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ chế thần kinh và nội tiết phức tạp. Khi huyết áp thay đổi, cơ thể sẽ kích hoạt nhiều cách điều hòa khác nhau nhằm đưa huyết áp trở về mức bình thường.
Điều hòa huyết áp là quá trình cơ thể duy trì huyết áp ở mức ổn định thông qua nhiều cơ chế phức tạp. Quá trình này diễn ra liên tục và tự động nhờ sự phối hợp của hệ thần kinh và các hormone trong cơ thể. Khi huyết áp tăng hoặc giảm, các thụ thể áp lực sẽ phát hiện và gửi tín hiệu đến trung tâm điều khiển ở não bộ. Não bộ sau đó sẽ điều chỉnh nhịp tim, sức co bóp của tim và độ co giãn của mạch máu để đưa huyết áp về mức bình thường.
Huyết áp là áp lực của máu tác động lên thành động mạch khi tim bơm máu vào động mạch. Huyết áp được tạo ra do tương tác giữa lực co bóp của tim và sức cản của động mạch. Áp suất động mạch tương ứng trực tiếp với lưu lượng tim, độ đàn hồi động mạch và sức cản mạch máu ngoại vi.
Huyết áp rất dễ thay đổi và có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau. Vì vậy, cơ thể sẽ có những cơ chế làm tăng hoặc giảm huyết áp tùy theo tình trạng của người bệnh, nhằm đưa huyết áp về mức bình thường. Trong trường hợp bệnh nhân có mức huyết áp tăng hoặc giảm quá mức, có thể cần điều chỉnh lối sống hoặc điều trị bằng thuốc.
Cơ chế điều hòa huyết áp đóng vai trò then chốt trong việc duy trì hoạt động bình thường của hệ tuần hoàn và các cơ quan trong cơ thể. Cơ chế này giúp duy trì huyết áp đủ cao để cho phép tưới máu thích hợp cho các mô và cơ quan của cơ thể, nhưng vẫn đảm bảo không quá cao đến mức gây hại cho cơ thể. Khi cơ thể rơi vào tình trạng hạ huyết áp cấp tính, chức năng phản xạ áp lực sẽ cố gắng điều hòa huyết áp trở lại trạng thái ổn định, giúp tưới máu liên tục.
Sự ổn định huyết áp còn góp phần bảo vệ thành mạch máu khỏi những tổn thương do áp lực quá cao hoặc quá thấp. Nếu không có cơ chế điều hòa huyết áp, các cơ quan dễ bị tổn thương nghiêm trọng do thiếu máu cục bộ hoặc xuất huyết. Cơ chế này cũng giúp cơ thể thích nghi nhanh chóng với những thay đổi của môi trường và hoạt động thể chất. (1)
Cơ thể con người có một hệ thống điều hòa huyết áp tinh vi và phức tạp, hoạt động liên tục để duy trì áp lực máu ở mức ổn định. Hệ thống này bao gồm nhiều cơ chế khác nhau bao gồm phản xạ thần kinh thông qua các thụ thể áp suất, các đáp ứng hormone phức tạp như hệ thống Renin-Angiotensin-Aldosterone (RAAS), hormone chống bài niệu (ADH)…
Sự phối hợp nhịp nhàng giữa các cơ chế này không chỉ giúp điều chỉnh huyết áp theo từng thời điểm mà còn đảm bảo dòng máu được phân phối đều đặn đến các cơ quan trong cơ thể, duy trì sự sống và hoạt động bình thường của các tế bào. (2)
Phản xạ thụ thể áp suất là cơ chế đầu tiên giúp cơ thể điều chỉnh huyết áp thông qua hai loại thụ thể chính.
Thụ thể áp suất cao nằm ở động mạch cảnh và cung động mạch chủ, có nhiệm vụ phát hiện những thay đổi về áp lực trong động mạch. Khi huyết áp thay đổi, các thụ thể này sẽ gửi tín hiệu đến trung tâm điều khiển ở não bộ thông qua hệ thần kinh.
Thụ thể áp suất thấp được tìm thấy ở các tĩnh mạch lớn và tim, đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh thể tích máu.
Hai hệ thống thụ thể này hoạt động đồng thời để duy trì huyết áp ổn định thông qua việc điều chỉnh sức co bóp của tim và độ co giãn của mạch máu.
Hormone chống bài niệu (ADH hay vasopressin) là cơ chế quan trọng khác trong điều hòa huyết áp. Hormone này được tổng hợp tại vùng dưới đồi và được giải phóng từ tuyến yên sau khi có tín hiệu kích thích. ADH được tiết ra đáp ứng với nhiều yếu tố như độ thẩm thấu máu tăng cao, thể tích máu giảm hoặc huyết áp thấp.
Khi được giải phóng vào máu, ADH có tác dụng chính là tăng khả năng tái hấp thu nước ở thận, từ đó làm tăng thể tích máu và huyết áp. Ngoài ra, ở nồng độ cao, hormone này còn có khả năng gây co mạch, góp phần tăng sức cản ngoại vi và huyết áp động mạch.
Hệ thống Renin-Angiotensin-Aldosterone (RAAS) là cơ chế phức tạp nhất nhưng cực kỳ hiệu quả trong việc điều hòa huyết áp. Khi huyết áp giảm, thận sẽ tiết ra enzyme renin, bắt đầu một chuỗi phản ứng chuyển đổi hormone. Renin chuyển angiotensinogen thành angiotensin I, sau đó angiotensin I được chuyển thành angiotensin II nhờ enzyme chuyển đổi angiotensin (ACE) ở phổi.
Angiotensin II có nhiều tác dụng quan trọng như gây co mạch, kích thích tái hấp thu muối và nước ở thận, kích thích tiết aldosterone từ tuyến thượng thận và tăng tiết hormone chống bài niệu (ADH). Tất cả những tác động này đều hướng đến mục tiêu tăng thể tích máu và sức cản mạch máu, từ đó nâng huyết áp lên mức bình thường.
Ba cơ chế trên hoạt động đồng bộ và liên tục để duy trì huyết áp ổn định, đảm bảo máu được vận chuyển đến các cơ quan một cách hiệu quả. Mỗi cơ chế có vai trò riêng nhưng đều hỗ trợ lẫn nhau, tạo nên một hệ thống điều hòa huyết áp hoàn chỉnh và đáng tin cậy trong cơ thể.
Có nhiều yếu tố khác nhau có thể ảnh hưởng đến hiệu quả của cơ chế điều hòa huyết áp trong cơ thể như:
Dựa vào tình trạng huyết áp và các yếu tố nguy cơ của từng người bệnh, bác sĩ có thể cân nhắc chỉ định một số loại thuốc giúp điều hòa huyết áp như: thuốc ức chế men chuyển (ACEi), thuốc chẹn beta, thuốc lợi tiểu, thuốc chẹn kênh canxi… Người bệnh cần tuân thủ liều lượng và thời gian uống thuốc theo đúng chỉ định của bác sĩ. Không ý ngưng thuốc hoặc thay đổi liều lượng nếu không có ý kiến của bác sĩ. (3)
Mỗi người nên duy trì hoạt động thể chất vừa phải khoảng 30 phút mỗi ngày, ít nhất 5 ngày mỗi tuần để giúp tim khỏe mạnh và cải thiện tuần hoàn máu hiệu quả. Nên lựa chọn các bài tập phù hợp với tình trạng sức khỏe như đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe hoặc yoga nhẹ nhàng.
Chế độ ăn uống khoa học là cách giúp cơ thể điều hòa huyết áp hiệu quả và giúp phòng ngừa nguy cơ tăng huyết áp cũng như các bệnh lý về tim mạch. Người bệnh nên ưu tiên ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và protein. Đồng thời, hạn chế thực phẩm giàu chất béo bão hòa và cholesterol, muối, đường.
Giảm lượng muối trong khẩu phần ăn là yếu tố quan trọng trong kiểm soát huyết áp. Bệnh nhân tăng huyết áp nên giảm lượng muối tiêu thụ hàng ngày xuống dưới 5g hoặc theo hướng dẫn của bác sĩ tùy theo tình trạng huyết áp của người bệnh.
>> Xem thêm: Tại sao ăn mặn lại tăng huyết áp cao hơn bình thường?
Đạt và duy trì cân nặng hợp lý có tác động tích cực đến việc kiểm soát huyết áp. Giảm mỗi 1kg cân nặng có thể giúp giảm huyết áp từ 1-2 mmHg. Với người bị thừa cân – béo phì nên có kế hoạch giảm cân khoa học, áp dụng thực hiện từ từ và bền vững, kết hợp giữa chế độ ăn lành mạnh và tập luyện đều đặn.
Nicotine trong thuốc lá gây co mạch máu và làm tăng nhịp tim, dẫn đến tăng huyết áp và tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch khác. Vì vậy, ngừng hút thuốc lá, tránh cả khói thuốc lá sẽ giúp hạ huyết áp, giảm nguy cơ mắc bệnh tim và cải thiện sức khỏe tổng thể.
Uống quá nhiều rượu bia có thể làm tăng huyết áp và giảm hiệu quả của thuốc điều trị huyết áp. Vì vậy, người bệnh nên giảm lượng tiêu thụ rượu, bia. Thay vào đó, nên chọn các đồ uống không cồn như nước lọc, trà thảo mộc hoặc nước ép trái cây tự nhiên không thêm đường.
Căng thẳng, stress kéo dài có thể góp phần làm tăng huyết áp và gây ra nhiều vấn đề sức khỏe khác. Do đó, khi áp dụng các phương pháp thư giãn như thiền, yoga, hoặc hít thở sâu có thể giúp giảm căng thẳng và ổn định huyết áp. Ngoài ra, ngủ đủ giấc mỗi ngày cũng là yếu tố quan trọng trong việc kiểm soát stress và huyết áp.
Các loại quả mọng như việt quất, dâu tây, mâm xôi giàu chất chống oxy hóa và flavonoids. Những hợp chất này có khả năng giảm huyết áp và bảo vệ sức khỏe tim mạch. Vì vậy, người bị tăng huyết áp nên bổ sung thêm các loại quả mọng vào sữa chua, ngũ cốc hoặc làm sinh tố để tăng hương vị và giá trị dinh dưỡng.
Hiện nay chưa có bằng chứng khoa học nào chứng minh hiệu quả của vòng điều hòa huyết áp trong việc kiểm soát huyết áp. Sử dụng các phương pháp không được kiểm chứng có thể khiến người bệnh bỏ qua việc điều trị bằng thuốc và các biện pháp y khoa được khuyến cáo. Do đó, người bệnh nên thăm khám tại cơ sở y tế uy tín và điều trị huyết áp theo hướng dẫn của bác sĩ chuyên khoa, kết hợp với lối sống khoa học để đạt được mức huyết áp mục tiêu.
>> Xem thêm: Có nên đeo vòng điều hòa huyết áp không?
Các bài tập aerobic nhẹ nhàng như đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe đạp là những hoạt động hiệu quả giúp điều hòa huyết áp. Bài tập thở sâu và yoga cũng được khuyến khích vì giúp giảm stress và cải thiện tuần hoàn máu. Tuy nhiên, cần tránh các bài tập nặng có thể làm tăng huyết áp đột ngột, và nên bắt đầu với cường độ nhẹ rồi tăng dần theo khả năng của cơ thể.
Người bệnh cần gặp bác sĩ khi huyết áp thường xuyên cao hơn 140/90 mmHg hoặc thấp hơn 90/60 mmHg, kèm theo các triệu chứng như đau đầu dữ dội, chóng mặt, khó thở. Nếu xuất hiện các dấu hiệu nguy hiểm như đau ngực, nhìn mờ, nói khó… cần nhờ người thân đưa đến bệnh viện ngay. Ngoài ra, người bệnh đang điều trị huyết áp cũng nên tái khám định kỳ theo lịch hẹn của bác sĩ để được theo dõi và điều chỉnh phác đồ điều trị phù hợp.
Để đặt lịch khám, tư vấn và điều trị trực tiếp với các bác sĩ chuyên khoa tim mạch tại Trung tâm Tim mạch, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách có thể liên hệ theo thông tin sau:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Huyết áp luôn thay đổi liên tục để đáp ứng nhu cầu của cơ thể. Khi đó, cơ chế điều hòa huyết áp sẽ đóng vai trò đưa huyết áp về bình thường. Vì vậy, mỗi người nên có lối sống khoa học bao gồm chế độ ăn uống lành mạnh, duy trì hoạt động thể chất đều đặn, hạn chế rượu bia, ngưng hút thuốc lá và tránh các yếu tố nguy cơ có thể ảnh hưởng đến huyết áp. Đặc biệt, cần theo dõi huyết áp thường xuyên và thăm khám định kỳ với bác sĩ chuyên khoa để giúp phát hiện sớm các bất thường về huyết áp, từ đó có biện pháp điều trị thích hợp.
