Mặc dù phản ứng dị ứng thuốc tê thật sự rất hiếm gặp (<1%) [1], một số người vẫn có thể gặp phản ứng bất lợi sau khi sử dụng thuốc tê. Những phản ứng này có thể do cơ chế miễn dịch (dị ứng) hoặc không liên quan đến miễn dịch (tác dụng phụ, ngộ độc thuốc tê, hoặc phản ứng giả dị ứng do lo âu, đau…). Việc phân biệt giữa các phản ứng này rất quan trọng để đảm bảo điều trị và phòng ngừa hiệu quả.
Dị ứng thuốc tê là một phản ứng bất thường của cơ thể đối với các loại thuốc được sử dụng để gây tê khi thực hiện thủ thuật y khoa, nha khoa hoặc phẫu thuật. Tuy hiếm gặp nhưng tình trạng này có thể gây ra những biến chứng nghiêm trọng như sốc phản vệ, phát ban, khó thở, thậm chí đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời.
Thuốc gây tê là loại thuốc có tác dụng làm mất cảm giác tạm thời tại một vùng cơ thể, thường được sử dụng trong các thủ thuật y tế, nha khoa và phẫu thuật nhỏ. Từ khi được đưa vào y học năm 1884, thuốc tê đã trở thành công cụ không thể thiếu trong kiểm soát đau. Thuốc có thể dùng dưới dạng tiêm, bôi ngoài da hoặc dạng xịt, phổ biến nhất là gây tê tại chỗ, gây tê vùng (phong bế thần kinh, gây tê tủy sống hoặc màng cứng).
Có nhiều loại thuốc tê gây ra phản ứng dị ứng thuốc tê khác nhau ở mỗi người. Trong đó có hai nhóm thuốc tê chính, phân loại dựa trên cấu trúc hóa học:
Đây là nhóm có nguy cơ gây phản ứng dị ứng cao hơn, vì sau khi vào cơ thể sẽ bị thủy phân và giải phóng axit para-aminobenzoic (PABA) – một chất có khả năng kích hoạt phản ứng dị ứng. Các thuốc tê thuộc nhóm này bao gồm: procaine, benzocaine, tetracaine…
Nhóm này được sử dụng phổ biến hiện nay (như lidocaine, bupivacaine, mepivacaine…) và ít gây dị ứng hơn. Tuy nhiên, trong một số trường hợp hiếm gặp, vẫn có thể xảy ra phản ứng bất lợi, thường liên quan đến tá dược hoặc chất bảo quản đi kèm.
Lưu ý: Nhiều trường hợp phản ứng với thuốc tê không phải do chính hoạt chất mà là do các chất phụ gia có trong thuốc:
Dị ứng với thuốc gây tê là tình trạng hiếm gặp, nhưng có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân khác nhau. Điều quan trọng là cần phân biệt rõ giữa dị ứng thật sự và các phản ứng không dị ứng như tác dụng phụ hay ngộ độc
Dị ứng thuốc tê xảy ra khi hệ miễn dịch nhận diện một thành phần trong thuốc (hoặc tá dược) là “chất lạ”.
Lần đầu tiếp xúc, cơ thể sẽ mẫn cảm hóa, sản xuất kháng thể IgE đặc hiệu. Ở những lần tiếp xúc sau, IgE sẽ kích hoạt tế bào mast/basophil phóng thích histamin và các chất trung gian gây viêm, dẫn đến các triệu chứng dị ứng như mày đay, phù, khó thở, sốc phản vệ.
Ngoài cơ chế IgE, một số phản ứng dị ứng thuốc tê có thể xảy ra theo cơ chế không qua trung gian IgE, vẫn gây triệu chứng nghiêm trọng tương tự.
Phản ứng dị ứng thường không phải do chính hoạt chất gây tê mà do các chất phụ gia kèm theo, đặc biệt:
Những chất này có thể gây phản ứng da, phản ứng dạng dị ứng, hoặc làm nặng tình trạng nền của người bệnh.
Có thể xảy ra ở người dị ứng với các thuốc có cấu trúc hóa học tương tự thuốc tê, đặc biệt nhóm ester. Tuy nhiên, phản ứng chéo giữa nhóm ester và nhóm amide là hiếm và không phổ biến như kháng sinh beta-lactam.
Ngộ độc thuốc tê thường bị nhầm với phản ứng dị ứng, nhưng cơ chế và cách xử trí hoàn toàn khác nhau. Vấn đề này xảy ra khi nồng độ thuốc tê trong máu quá cao (do tiêm nhầm vào mạch máu, dùng quá liều, hấp thu nhanh).
Biểu hiện: chóng mặt, lẫn lộn, co giật, loạn nhịp tim, tụt huyết áp, trụy tim…
Đây là phản ứng dược lý học/độc tính, không phải dị ứng thật sự.
Biểu hiện của dị ứng thuốc tê tùy thuộc vào cơ địa và mức độ phản ứng. Phản ứng có thể xảy ra ngay sau khi tiêm thuốc hoặc trễ hơn sau vài phút đến vài giờ.
Lưu ý: Cần phân biệt với ngộ độc thuốc tê
Một trong những nhầm lẫn phổ biến trong lâm sàng là không phân biệt được giữa dị ứng thuốc tê và ngộ độc thuốc tê. Hai tình trạng này có thể có một số biểu hiện tương đồng như chóng mặt, khó thở, tụt huyết áp, nhưng thực chất có nguyên nhân và cách xử trí hoàn toàn khác nhau.
Do triệu chứng có thể chồng lấp, người bệnh và nhân viên y tế cần theo dõi sát các dấu hiệu bất thường ngay sau khi sử dụng thuốc tê và báo ngay cho bác sĩ chuyên khoa. Chẩn đoán chính xác là chìa khóa để lựa chọn hướng xử trí phù hợp, tránh các biến chứng nghiêm trọng, thậm chí đe dọa tính mạng.
Dị ứng thuốc tê có thể xảy ra ở bất kỳ ai, nhưng một số đối tượng có nguy cơ cao hơn và cần được khai thác kỹ tiền sử trước khi sử dụng thuốc tê, bao gồm:
Ngoài ra, nếu trong gia đình bạn có người từng bị dị ứng thuốc hoặc có cơ địa dị ứng, nguy cơ bạn bị dị ứng nói chung – trong đó có dị ứng thuốc tê – cũng tăng cao. Mặc dù tình trạng này không di truyền trực tiếp, nhưng tính “nhạy cảm miễn dịch” có thể mang tính gia đình.
Khuyến cáo: Trước khi tiến hành bất kỳ thủ thuật nào có sử dụng thuốc tê, hãy thông báo với bác sĩ về tất cả các tiền sử dị ứng bạn từng gặp, kể cả khi chúng xảy ra từ nhiều năm trước hoặc tưởng là không liên quan.
Lưu ý: Không nên tự điều trị tại nhà bằng thuốc dị ứng thông thường nếu triệu chứng nghiêm trọng.
Ngoài ra với tình trạng ngộ độc thuốc tê – đến từ nhiều nguyên nhân như dụng thuốc quá liều, mất cân bằng giữa hấp thụ và thải trừ thuốc hoặc do cơ địa dễ bị ngộ độc – thì bất cứ phản ứng bất thường nào cũng cần thông báo đến nhân viên y tế.
Để đảm bảo sức khỏe, trừ các trường hợp dị ứng nhẹ đã thăm khám trước đó và có thể tự xử lý được thì các trường hợp dị ứng thuốc tê đều cần đến gặp bác sĩ ít nhất một lần để kiểm tra. Đặc biệt cần đến các cơ sở y tế hoặc bệnh viện gần nhất nếu cơ thể xuất hiện các triệu chứng nghiêm trọng, cảnh báo phản vệ như thở rít, khó thở, ngất xỉu, nôn mửa/tiêu chảy nặng, hoảng loạn mất ý thức,… Phản vệ có thể diễn ra trong vòng vài phút, do đó cần nhận thức và xử lý nhanh.
Bạn cần đến cơ sở y tế ngay nếu có các dấu hiệu nghi ngờ phản ứng dị ứng nặng hoặc phản vệ, như:
Phản vệ là tình trạng đe dọa tính mạng, có thể xảy ra chỉ trong vài phút sau tiêm thuốc. Do đó, tuyệt đối không được chủ quan hoặc tự ý dùng thuốc điều trị tại nhà nếu có dấu hiệu nghiêm trọng. Bất kỳ phản ứng bất thường nào xảy ra sau khi sử dụng thuốc tê, kể cả nhẹ, cũng nên được đánh giá ít nhất một lần bởi bác sĩ chuyên khoa, đặc biệt là chuyên khoa Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng.
Bên cạnh đó, nếu nghi ngờ ngộ độc thuốc tê (ví dụ: tê môi, chóng mặt, co giật, rối loạn nhịp tim…), người bệnh cũng cần được theo dõi y tế sát sao. Những trường hợp này thường không do dị ứng, nhưng vẫn có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm nếu không được xử trí kịp thời.
Việc chẩn đoán dị ứng thuốc tê cần được thực hiện tại các cơ sở y tế có chuyên khoa Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng. Không nên tự kết luận chỉ dựa trên các triệu chứng thoáng qua.
Quy trình chẩn đoán thường bao gồm:
Tùy theo mức độ dị ứng thuốc gây tê sẽ có các phương án xử lý khác nhau:
Người đã từng có phản vệ với thuốc tê cần mang theo thẻ cảnh báo dị ứng và bút tiêm adrenaline dự phòng (nếu được chỉ định).
Sau khi chẩn đoán xác định, bác sĩ sẽ tìm nhóm thuốc tê khác nhóm hóa học (ví dụ từ ester chuyển sang amide hoặc ngược lại). Trong nhiều trường hợp, vẫn có thể sử dụng thuốc tê an toàn nếu chọn đúng loại không gây phản ứng hoặc không chứa tá dược gây dị ứng.
Trước khi sử dụng thuốc tê thay thế, bác sĩ có thể chỉ định thực hiện test lẩy da và test trong da để đảm bảo an toàn.
Để phòng ngừa và giảm bớt tác động của tình trạng dị ứng thuốc tê, chúng ta cần lưu một số việc sau:
Trước khi thực hiện bất kỳ thủ thuật nào có sử dụng thuốc tê, bạn nên:
Nếu cần dùng thuốc tê không kê đơn (ví dụ dạng kem bôi gây tê ngoài da), hãy mua tại nhà thuốc uy tín, tránh hàng trôi nổi, không rõ thành phần.
Với những người có tiền sử dị ứng thuốc, đặc biệt từng phản ứng với thuốc tê, nên thực hiện test lẩy da hoặc test trong da tại cơ sở y tế để đánh giá nguy cơ dị ứng trước khi sử dụng lại.
Lưu ý quan trọng: Dù phản ứng dị ứng nhẹ hay nặng, cũng không nên tự ý xử trí tại nhà bằng thuốc kháng dị ứng thông thường, đặc biệt khi chưa biết chính xác nguyên nhân. Việc tự điều trị có thể khiến tình trạng nặng lên hoặc làm chậm trễ xử trí phản vệ, gây nguy hiểm đến tính mạng.
Thời gian phục hồi sau khi bị dị ứng thuốc tê phụ thuộc vào mức độ phản ứng của cơ thể:
Lưu ý: Không có một thời gian cố định cho tất cả bệnh nhân. Việc theo dõi và điều trị cần cá thể hóa theo diễn tiến lâm sàng của từng người.
Có một số điểm khác biệt giữa dị ứng với thuốc tê và ngộ độc thuốc tê mà bạn có thể tham khảo:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Dị ứng thuốc tê tuy hiếm gặp nhưng có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện sớm và xử trí kịp thời. Thăm khám, khai thác tiền sử dị ứng cùng tư vấn từ bác sĩ chuyên khoa là điều cần thiết để đảm bảo an toàn trong quá trình sử dụng thuốc tê. Khi có dấu hiệu nghi ngờ dị ứng, người bệnh cần nhanh chóng đến cơ sở y tế hoặc bệnh viện gần nhất để được đánh giá và điều trị phù hợp.
