Dị ứng thuốc kháng sinh: Nguyên nhân, triệu chứng và chẩn đoán

Dị ứng thuốc kháng sinh là vấn đề sức khỏe liên quan đến hệ thống miễn dịch đáng lo ngại vì có thể để lại hậu quả nghiêm trọng. Tất cả mọi người đều có nguy cơ bị dị ứng, tùy theo mức độ nặng nhẹ mà sẽ có hướng điều trị và thời gian hồi phục khác nhau.

Dị ứng thuốc kháng sinh là gì?

Dị ứng thuốc kháng sinh (Penicillin allergy) là tình trạng phản ứng bất thường, tiêu cực và gây ảnh hưởng xấu của người bệnh khi tiếp xúc với thuốc. Có 2 nhóm phản ứng thuốc kháng sinh chính là dị ứng cấp tốc (phản ứng xảy ra sau từ vài phút đến vài giờ) – dị ứng muộn (phản ứng xảy ra từ vài giờ tới vài ngày sau khi dùng thuốc).

Kháng sinh là thuốc chống lại các bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn như viêm họng liên cầu khuẩn, nhiễm trùng đường tiết niệu và E. coli thông qua việc tiêu diệt hoặc cản trở sự sinh sôi phát triển của vi khuẩn. Có thể sử dụng thuốc kháng sinh qua đường uống hoặc đường tiêm tĩnh mạch.

Nguyên nhân bị dị ứng thuốc kháng sinh

Dị ứng thuốc kháng sinh chủ yếu liên quan đến sự nhầm lẫn của hệ miễn dịch, coi kháng sinh là một tác nhân gây hại và kích hoạt phản ứng quá mẫn.

Hai cơ chế chính gây dị ứng với thuốc kháng sinh bao gồm:

• Phản ứng qua trung gian IgE: Khi cơ thể đã từng tiếp xúc với kháng sinh trước đó, hệ miễn dịch có thể sản sinh IgE đặc hiệu với thuốc [1]. Khi tiếp xúc lại, IgE kích thích tế bào mast và basophil giải phóng histamin, gây các phản ứng dị ứng tức thì như nổi mề đay, phù mạch, khó thở hoặc sốc phản vệ.
• Phản ứng qua trung gian tế bào T: Không liên quan đến IgE mà chủ yếu do tế bào T kích hoạt phản ứng viêm, gây phát ban muộn, viêm da dị ứng hoặc các phản ứng nặng như hội chứng DRESS (Drug Reaction with Eosinophilia and Systemic Symptoms).

Triệu chứng dị ứng thuốc kháng sinh

Dấu hiệu dị ứng thuốc kháng sinh có thể dao động từ nhẹ đến nặng, bao gồm:

• Phản ứng nhẹ: Ngứa, phát ban, mày đay, phù mạch.
• Phản ứng nặng: Khó thở, tụt huyết áp, co thắt phế quản, sốc phản vệ.
• Biểu hiện muộn: Hội chứng DRESS (sốt, phát ban, tăng bạch cầu ái toan, tổn thương gan/thận), hội chứng Steven-Johnson (loét niêm mạc, tổn thương da lan rộng).

Nhiều người dễ nhầm lẫn giữa tác dụng phụ và dị ứng thuốc:

• Tác dụng phụ: Do đặc tính dược lý của thuốc, thường gồm buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng, chóng mặt.
• Dị ứng thuốc: Do phản ứng miễn dịch bất thường, có thể gây phát ban, sưng phù, sốc phản vệ.

Nếu nghi ngờ dị ứng thuốc kháng sinh, cần đến cơ sở y tế để xét nghiệm xác định (test da, hoặc thử thách thuốc có giám sát y khoa).

Ai dễ bị dị ứng thuốc kháng sinh?

Các nhóm đối tượng có nguy cơ cao uống thuốc kháng sinh bị dị ứng bao gồm:

• Người có tiền sử dị ứng: Những người bị dị ứng thuốc kháng sinh trước đó, đặc biệt là nhóm beta-lactam (penicillin, cephalosporin), có nguy cơ tái dị ứng cao hơn.
• Người mắc bệnh dị ứng khác: Người có tiền sử hen suyễn, viêm mũi dị ứng, viêm da cơ địa hoặc dị ứng thức ăn dễ có phản ứng chéo với thuốc kháng sinh.
• Tiền sử gia đình có dị ứng thuốc: Mặc dù dị ứng thuốc không di truyền trực tiếp, nhưng nguy cơ có thể cao hơn ở những người có người thân bị dị ứng thuốc.
• Người sử dụng kháng sinh kéo dài hoặc nhiều lần: Tiếp xúc lặp lại với cùng một loại thuốc có thể làm tăng nguy cơ phản ứng dị ứng.
• Người có rối loạn miễn dịch: Bệnh nhân mắc các bệnh tự miễn, suy giảm miễn dịch hoặc nhiễm HIV có tỷ lệ cao bị phản ứng quá mẫn với thuốc.
• Người có cơ địa dễ mẫn cảm với thuốc: Một số nhóm bệnh nhân có đột biến gen liên quan đến enzym chuyển hóa thuốc có nguy cơ cao bị phản ứng thuốc nghiêm trọng, như hội chứng Steven-Johnson hoặc DRESS [2].

Khi nào người bệnh cần đến gặp bác sĩ?

Dị ứng thuốc kháng sinh có thể dẫn đến phản vệ – một phản ứng dị ứng nghiêm trọng, có thể đe dọa tính mạng nếu không được xử lý kịp thời. Vì vậy, nếu bạn hoặc người thân gặp bất kỳ dấu hiệu nào dưới đây sau khi dùng kháng sinh, hãy gọi cấp cứu ngay hoặc nhanh chóng đến cơ sở y tế gần nhất:

• Sưng phù mặt, môi, lưỡi hoặc tay chân
• Khó thở, thở khò khè
• Đau tức ngực, hồi hộp, tim đập nhanh hoặc loạn nhịp
• Buồn nôn, tiêu chảy dữ dội
• Huyết áp tụt, chóng mặt hoặc mất ý thức
• Phát ban lan rộng, loét niêm mạc hoặc tổn thương da nghiêm trọng

Chẩn đoán dị ứng thuốc kháng sinh

Để xác định có bị dị ứng thuốc kháng sinh hay không, bác sĩ sẽ thực hiện các bước sau:

• Khám lâm sàng và khai thác bệnh sử:
  • Đánh giá tổng quát tình trạng sức khỏe hiện tại.
  • Hỏi chi tiết về loại kháng sinh đã sử dụng, thời gian xuất hiện triệu chứng và mức độ phản ứng.
  • Tìm hiểu tiền sử dị ứng của bản thân và gia đình, cũng như các bệnh lý nền liên quan.
• Xét nghiệm hỗ trợ chẩn đoán: Tùy vào tình trạng cụ thể, bác sĩ có thể chỉ định một số xét nghiệm để xác định phản ứng dị ứng bao gồm xét nghiệm máu, test lẩy da, test áp bì, test kích thích thuốc (dùng liều tăng dần dưới sự theo dõi chặt chẽ để đánh giá mức độ dung nạp)

Điều trị dị ứng thuốc kháng sinh

Phác đồ điều trị dị ứng thuốc kháng sinh sẽ được cá nhân hóa tùy vào mức độ phản ứng và tình trạng sức khỏe của từng bệnh nhân. Các phương pháp phổ biến bao gồm

• Ngừng sử dụng thuốc gây dị ứng: Nếu nghi ngờ dị ứng với kháng sinh, cần dừng thuốc ngay và thông báo cho bác sĩ để có hướng xử trí phù hợp
• Điều trị triệu chứng:
  • Thuốc kháng histamin: Giúp giảm ngứa, nổi mề đay và các triệu chứng dị ứng nhẹ.
  • Corticosteroid: Được kê đơn trong trường hợp dị ứng nặng hơn, giúp kiểm soát phản ứng viêm và sưng.
  • Adrenaline (epinephrine): Sử dụng trong trường hợp sốc phản vệ để cấp cứu kịp thời
• Giảm mẫn cảm với thuốc: Áp dụng trong trường hợp không có thuốc thay thế và bệnh nhân cần tiếp tục sử dụng loại kháng sinh đó. Quá trình này được thực hiện dưới sự giám sát chặt chẽ của bác sĩ chuyên khoa

Phòng ngừa dị ứng thuốc kháng sinh

Nếu bạn có tiền sử dị ứng với thuốc kháng sinh, hãy thực hiện nghiêm túc các biện pháp sau để giảm nguy cơ dị ứng và bảo vệ sức khỏe:

• Tránh xa các thuốc đã từng gây dị ứng: Luôn thông báo với bác sĩ về tiền sử dị ứng để được kê đơn an toàn.
• Kiểm tra thành phần thuốc trước khi sử dụng: Đọc kỹ nhãn thuốc, thành phần và nguồn gốc để tránh tái dị ứng.
• Dùng thuốc đúng chỉ định: Không tự ý dùng thuốc hoặc lạm dụng kháng sinh, chỉ uống theo đơn của bác sĩ.
• Chuẩn bị sẵn phương án dự phòng: Luôn mang theo thuốc cấp cứu (ví dụ: epinephrine, thuốc kháng histamin) nếu có nguy cơ dị ứng nặng.
• Đến cơ sở y tế ngay khi có dấu hiệu bất thường: Nếu gặp phải triệu chứng như khó thở, sưng phù, nổi mề đay hoặc sốc phản vệ, hãy đến bệnh viện ngay lập tức.

Câu hỏi thường gặp

1. Bị dị ứng kháng sinh bao lâu thì khỏi?

Thời gian hồi phục sau dị ứng kháng sinh tùy thuộc vào mức độ phản ứng và loại dị ứng. Các phản ứng nhẹ thường cải thiện trong vài ngày sau khi ngưng thuốc, trong khi các phản ứng nặng có thể kéo dài nhiều tuần hoặc để lại di chứng.

• Phản ứng dị ứng cấp tính (mề đay, phù mạch nhẹ): Các triệu chứng có thể thuyên giảm trong vòng vài giờ đến vài ngày sau khi ngừng thuốc và điều trị bằng thuốc kháng histamin hoặc corticosteroid.
• Phát ban do dị ứng muộn (như hồng ban nhiễm sắc cố định do thuốc): Có thể kéo dài từ 1-2 tuần hoặc lâu hơn, và cần theo dõi sát để tránh biến chứng.
• Hội chứng Stevens-Johnson (SJS) hoặc hoại tử thượng bì nhiễm độc (TEN): Đây là phản ứng dị ứng nặng, có thể cần điều trị tại bệnh viện trong vài tuần đến vài tháng và có nguy cơ để lại di chứng lâu dài.
• Dị ứng kháng sinh dạng viêm da tiếp xúc hoặc viêm da do thuốc: Tình trạng viêm có thể kéo dài nhiều tuần đến vài tháng, tùy thuộc vào mức độ tổn thương da

2. Bị ngứa do dị ứng thuốc kháng sinh có sao không?

Ở mức độ nhẹ, ngứa có thể gây khó chịu và ảnh hưởng đến sinh hoạt. Tuy nhiên, nếu tình trạng ngứa kéo dài hoặc nặng hơn, có thể dẫn đến:

• Tổn thương da thứ phát: Gãi nhiều gây trầy xước, nhiễm trùng, lichen hóa.
• Ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống: Mất ngủ, căng thẳng do ngứa kéo dài.
• Biểu hiện của phản ứng dị ứng nghiêm trọng hơn: Ngứa kèm theo phát ban lan rộng, sưng môi, mắt, khó thở có thể là dấu hiệu của phản vệ.

Dị ứng thuốc kháng sinh gây nhiều bất lợi trong việc phòng ngừa và điều trị nhiều bệnh lý khác. Người bị dị ứng kháng sinh nói riêng và các vấn đề dị ứng khác nói chung nên ít nhất một lần đến thăm khám các chuyên khoa liên quan về miễn dịch lâm sàng để có thể được kiểm tra, đánh giá các yếu tố nguyên nhân tiềm ẩn bên trong cơ thể để có được hướng điều trị chuyên sâu, hiệu quả hơn.