Sắc tố da và những bệnh lý liên quan thường gặp

Sắc tố da đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định màu da, đồng thời phản ánh tình trạng sức khỏe làn da của mỗi người. Khi quá trình sản xuất hoặc phân bố sắc tố bị rối loạn, da có thể xuất hiện nhiều vấn đề. Vậy khi bị rối loạn sắc tố phải làm sao? Biện pháp phòng ngừa như thế nào? Bài viết sau sẽ giải đáp chi tiết.

Sắc tố da là gì?

Sắc tố da là thuật ngữ dùng để chỉ màu da bị ảnh hưởng bởi lượng melanin mà cơ thể tạo ra, với hai loại chính là eumelanin và pheomelanin. Eumelanin có màu nâu đậm, giúp hấp thụ tia UV, bảo vệ da khỏi cháy nắng, giảm nguy cơ ung thư da và hỗ trợ điều hòa nhiệt độ cơ thể. Người có da sẫm màu thường có nhiều eumelanin hơn. (1)

Ngược lại, pheomelanin có màu vàng – đỏ nhạt, giúp da sáng màu, song lại dễ bị cháy nắng do khả năng bảo vệ kém hơn. Dù vậy loại melanin này lại có thể phản xạ nhiệt, giúp cơ thể mát mẻ và góp phần phòng ngừa một số loại ung thư da.

Các bệnh lý liên quan đến sắc tố da thường gặp

Quá trình sản xuất melanin chịu ảnh hưởng của gen MC1R, yếu tố di truyền, ánh nắng mặt trời và hormone, dẫn đến sự khác biệt về tốc độ tạo sắc tố ở từng cá nhân và các nhóm chủng tộc. Một số vấn đề cũng như bệnh lý liên quan đến rối loạn sắc tố như:

1. Tăng sắc tố da

Khi cơ thể sản xuất nhiều melanin hơn bình thường, da sẽ bị tăng sắc tố. Nguyên nhân có thể do ánh nắng mặt trời, bệnh da liễu, thay đổi hormone, tuổi tác, di truyền, chấn thương, viêm da hoặc mụn trứng cá. Trong đó, ánh nắng mặt trời là nguyên nhân phổ biến nhất, vì tia UV kích thích tạo melanin. Các loại tăng sắc tố phổ biến như: (2)

• Tàn nhang (freckles/ephelides): Đây là những đốm nhỏ màu nâu hoặc nâu nhạt, thường tiến triển dần trên vùng da tiếp xúc với ánh nắng. Tàn nhang trở nên sẫm màu và nhiều hơn khi tiếp xúc lâu với ánh nắng hoặc nhiệt và thường mờ đi vào mùa đông.
• Đồi mồi (age spots/solar lentigines): Đây là những đốm có màu từ nâu nhạt đến nâu sẫm, kích thước lớn hơn tàn nhang. Đồi mồi xuất hiện ở người trưởng thành do tiếp xúc ánh nắng hoặc cháy nắng trước đó, thường ở mặt, cẳng tay, ngực và mu bàn tay.
• Nám (melasma): Đây là những mảng da sẫm màu không đều trên mặt. Nám da có thể do ánh nắng mặt trời và tác động của nội tiết tố.
• Tăng sắc tố do trưởng thành (maturational hyperpigmentation): Thông thường, vấn đề sắc tố da này xuất hiện ở người trưởng thành có màu da tối, thường ảnh hưởng đến hai bên mặt. Nguyên nhân chủ yếu do tiếp xúc với ánh nắng hoặc bệnh lý chuyển hóa.
• Quầng thâm (periorbital hyperpigmentation): Tình trạng vùng da quanh mắt sẫm màu do nhiều yếu tố liên quan đến di truyền, lối sống, sinh hoạt, môi trường, lão hóa…
• Bệnh gai đen (acanthosis nigricans): Thường liên quan đến tình trạng đề kháng insulin hoặc bệnh tiểu đường type 2.
• Tăng sắc tố sau viêm (post-inflammatory hyperpigmentation): Đây là tình trạng đổi màu da do viêm hoặc chấn thương da, chẳng hạn như bỏng, vết thương, mụn trứng cá hoặc phát ban da. Sau khi tổn thương lành, da trở nên sẫm màu hoặc thay đổi màu sắc.

2. Giảm sắc tố da

Khi melanin được sản xuất ít hơn bình thường sẽ gây giảm sắc tố. Nguyên nhân thường gặp là mụn nước, nhiễm trùng, bỏng và tiếp xúc hóa chất. Bên cạnh đó, một số bệnh di truyền cũng có thể gây giảm sắc tố tại nhiều vị trí khác nhau. Các loại giảm sắc tố phổ biến như:

• Bạch tạng (albinism): Đặc trưng bởi làn da rất nhạt, hầu như không có màu. Đây là bệnh lý di truyền, cũng có thể khiến tóc bạc trắng và mắt có màu xanh nhạt. Người mắc bệnh bạch tạng sinh ra đã mang đột biến gen này.
• Bạch biến (vitiligo): Đây là tình trạng da mất sắc tố, khiến một số vùng da trở nên nhạt màu hoặc trắng hơn so với vùng da xung quanh. Nguyên nhân chính xác của bạch biến hiện vẫn chưa được xác định rõ.
• Bệnh vảy phấn trắng (pityriasis alba): Vấn đề sắc tố da này biểu hiện dưới dạng các mảng nhạt màu kèm bong vảy mịn. Nguyên nhân chính xác hiện vẫn chưa được xác định, nhưng được cho là có liên quan đến bệnh chàm (eczema). Bệnh thường gặp ở trẻ em và có xu hướng tự khỏi theo thời gian.
• Lang ben (tinea versicolor): Bệnh không gây biến chứng nghiêm trọng nhưng các mảng da bong vảy kèm theo có thể gây ngứa nhẹ hoặc khó chịu. Theo Học viện Da liễu Hoa Kỳ (The American Academy of Dermatology – AAD), lang ben là một trong những bệnh da phổ biến nhất ở các vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới, nơi điều kiện nóng ẩm thuận lợi cho nấm phát triển.
• Lichen xơ hóa (lichen sclerosus): bệnh da mạn tính gây xuất hiện các mảng da trắng, có thể lan rộng, dễ chảy máu và để lại sẹo. Các tổn thương thường gặp nhất ở vùng sinh dục – hậu môn, nhưng đôi khi cũng xuất hiện ở các vị trí khác như ngực, cánh tay hoặc thân trên. Theo Viện Quốc gia về Viêm khớp, Cơ xương và Bệnh da Hoa Kỳ (National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases – NIAMS), bệnh thường gặp nhất ở phụ nữ trong giai đoạn mãn kinh.
• Giảm sắc tố sau viêm (post-inflammatory hypopigmentation – PIH): Đây là một dạng rối loạn sắc tố phổ biến, rõ rệt hơn ở da màu. Bệnh làm mất một phần hoặc toàn bộ sắc tố da do viêm, di chứng của bệnh da liễu liên quan đến viêm, nhiễm trùng hoặc các thủ thuật da liễu. Các cơ chế liên quan bao gồm giảm sản xuất melanin, chặn sự vận chuyển melanosome đến tế bào sừng và tế bào melanocyte chết.

3. Rối loạn sắc tố hỗn hợp

• Dyschromatosis (bệnh sắc tố hỗn hợp) là nhóm rối loạn sắc tố đặc trưng bởi sự xuất hiện đồng thời các dát tăng sắc tố và giảm sắc tố, sắp xếp xen kẽ nhau tạo thành hình dạng mạng lưới. Bệnh thường có tính chất di truyền, chủ yếu theo kiểu gen trội trên nhiễm sắc thể thường. Bệnh được chia thành hai loại:
  • Dyschromatosis universalis hereditaria (DUH): Thể rối loạn sắc tố hỗn hợp lan tỏa toàn thân, biểu hiện bằng các dát tăng và giảm sắc tố rải rác khắp cơ thể. Bệnh thường khởi phát từ nhỏ và có yếu tố di truyền rõ rệt.
  • Dyschromatosis symmetrica hereditaria (DSH): Đặc trưng bởi các dát tăng và giảm sắc tố xen kẽ thành mạng lưới, phân bố đối xứng chủ yếu ở mu bàn tay, mu bàn chân và mặt lưng các chi. Đây là thể bệnh hiếm gặp, thường khởi phát từ thời thơ ấu. Di truyền trội là chủ yếu, nhưng cũng có một số trường hợp ghi nhận di truyền lặn.
• Poikiloderma vasculare atrophicans (PVA): Một thể u lympho T ở da, bao gồm tăng và giảm sắc tố, teo da, cùng giãn mạch đặc trưng ở thân mình. PVA với tình trạng thâm nhập biểu bì của các tế bào T bất thường CD4-/CD8+, đáp ứng tốt với liệu pháp ánh sáng.

Nguyên nhân ảnh hưởng đến sắc tố da

Ba nguyên nhân chính dẫn đến thay đổi sắc tố là di truyền, tiếp xúc ánh nắng mặt trời và việc sử dụng một số loại thuốc, cụ thể:

1. Yếu tố di truyền và chủng tộc

Hiện có tới khoảng 125 gen được cho là có ảnh hưởng đến màu da của con người. Quá trình tổng hợp melanin được điều hòa bởi các yếu tố di truyền và hormone. Các gene này cũng góp phần quyết định số lượng tế bào hắc tố (melanocyte) mà mỗi người sở hữu.

Trong các tình trạng tăng sắc tố hoặc rám nắng, các melanosome (bào quan chứa melanin) được hoạt hóa, vận chuyển và phóng đại để tăng sản xuất melanin. Ngược lại, trong giảm sắc tố, hoạt động của melanosome bị suy giảm hoặc rối loạn phân bố. Người có da sẫm màu thường chứa nhiều melanin hơn, cũng như có melanosome lớn hơn và phân bố đồng đều hơn so với người có da sáng màu.

2. Tia cực tím

Tiếp xúc với ánh nắng mặt trời là nguyên nhân phổ biến gây thay đổi sắc tố da. Khi da bị tia cực tím (UV) kích thích, cơ thể sẽ tăng sản xuất melanin như một cơ chế tự bảo vệ, khiến da trở nên sẫm màu hơn, giảm thiểu tổn thương tế bào.

3. Ảnh hưởng từ thuốc, mỹ phẩm, hóa chất

Một số loại thuốc cũng có thể làm rối loạn sắc tố. Một số kháng sinh có khả năng kích thích sản xuất melanin, làm da sẫm màu hơn. Ngoài ra, thuốc tránh thai và một số loại thuốc khác cũng có thể khiến tình trạng tăng sắc tố rõ rệt hơn. Người đang dùng thuốc nên tham khảo ý kiến bác sĩ để biết liệu thuốc có thể ảnh hưởng đến màu da hay không.

Thay đổi sắc tố da thường xuyên có nguy hiểm không?

Thay đổi sắc tố thường xuyên không nguy hiểm. Trong khi một số vấn đề về sắc tố sẽ mờ dần theo thời gian hoặc theo phương pháp điều trị, một số khác có thể là dấu hiệu của những vấn đề nghiêm trọng hơn. Nếu một mảng sắc tố bắt đầu ngứa, lan rộng hoặc thay đổi hình dạng, bạn nên đến gặp bác sĩ chuyên khoa Da liễu – Thẩm mỹ Da để được chẩn đoán và điều trị.

Phương pháp chẩn đoán bệnh sắc tố da

Các phương pháp chẩn đoán rối loạn sắc tố bao gồm: (3)

• Bác sĩ bắt đầu bằng việc khám lâm sàng vùng da, hỏi về tiền sử cá nhân và gia đình có mắc bệnh da liễu hay không.
• Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định thêm xét nghiệm bổ sung để xác nhận chẩn đoán. Nếu nghi ngờ bạch biến, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm máu để xác định.

Sắc tố da thay đổi điều trị như thế nào?

Một số phương pháp điều trị các vấn đề liên quan sắc tố như:

1. Kem bôi ngoài da

Đây là lựa chọn phổ biến nhất nhờ tính hiệu quả, tiện dụng và ít tác dụng phụ toàn thân, cụ thể:

• Acid kojic, acid azelaic: Các chất này ức chế tyrosinase tự nhiên hoặc tổng hợp, được áp dụng để điều trị tăng sắc tố (an toàn hơn hydroquinone).
• Retinoids (tretinoin): Dẫn xuất vitamin A, thúc đẩy tái tạo tế bào, đẩy nhanh loại bỏ tế bào chứa nhiều sắc tố.
• Acid salicylic: Có tác dụng tẩy tế bào chết, giúp mờ vùng da sẫm màu, đặc biệt hiệu quả khi kết hợp với các chất làm sáng da khác.

2. Thuốc uống theo đơn bác sĩ

Thuốc uống tác động từ bên trong, thường dùng cho các trường hợp bị sắc tố da nghiêm trọng hoặc lan rộng. Trong đó có acid tranexamic, có tác dụng ức chế plasmin (một chất kích hoạt quá trình sản xuất melanin), dùng theo hướng dẫn của bác sĩ sẽ giúp cải thiện nám đáng kể.

3. Thẩm mỹ công nghệ cao

Các công nghệ thẩm mỹ can thiệp sâu, cho kết quả nhanh và rõ rệt, cụ thể:

• Liệu pháp laser: Sử dụng năng lượng ánh sáng để phá vỡ hạt melanin. Công nghệ ngày càng tiên tiến, điều trị chính xác và hỗ trợ hồi phục nhanh.
• IPL (intense pulsed light): Ánh sáng đa bước sóng xử lý đốm nâu, tàn nhang trên bề mặt da.
• Lăn kim (microneedling): Tạo vi tổn thương siêu nhỏ, kích thích sản sinh collagen và tăng khả năng thẩm thấu dưỡng chất, cải thiện sắc tố da.
• Công nghệ plasma và radiofrequency: Phương pháp không xâm lấn, sử dụng năng lượng plasma hoặc sóng vô tuyến để phá vỡ melanin và trẻ hóa da.

4. Phương pháp điều trị từ thiên nhiên

Xu hướng dùng thành phần thiên nhiên ngày càng được ưa chuộng nhờ độ an toàn và khả năng chống oxy hóa.

• Vitamin C (L-ascorbic acid): Chống oxy hóa mạnh, ức chế tyrosinase, bảo vệ da khỏi tác hại của tia UV.
• Chiết xuất cam thảo (licorice root extract): Chứa glabridin, có tác dụng kháng viêm và làm sáng da.
• Nghệ (turmeric) và curcumin: Kháng viêm mạnh, ức chế tyrosinase, hỗ trợ điều trị melasma và viêm da.
• Trà xanh (green tea extract): Giàu polyphenol (EGCG), chống oxy hóa, kháng viêm, bảo vệ da dưới ánh nắng.
• Tảo biển (phlorotannins, fucoidan, fucoxanthin): Có hoạt tính chống oxy hóa và ức chế melanin mạnh, ứng dụng nhiều trong mỹ phẩm cao cấp.
• Dầu argan, dầu jojoba, dầu rosehip: Cung cấp độ ẩm, chất chống oxy hóa và acid béo, giúp phục hồi hàng rào bảo vệ da, làm đều màu da.

Tuy nhiên, để an toàn, bạn cần tham khảo ý kiến bác sĩ tại các cơ sở bệnh viện trước khi bắt đầu bất kỳ phương pháp nào.

Biện pháp phòng ngừa các bệnh về sắc tố da

Nguyên nhân gây rối loạn sắc tố phổ biến nhất là tiếp xúc ánh nắng mặt trời. Một số phương pháp phòng ngừa như:

• Che chắn khi ở ngoài trời.
• Sử dụng kem chống nắng có chỉ số SPF>30.
• Tránh nắng gắt từ 10 giờ sáng đến 4 giờ chiều.
• Để đạt kết quả tốt nhất và kiểm soát tình trạng lâu dài, bạn nên điều trị tại cơ sở uy tín, có chuyên khoa Da liễu – Thẩm mỹ Da.
• Dùng vitamin C theo hướng dẫn của bác sĩ để hỗ trợ tái tạo collagen.
• Ưu tiên thực phẩm giàu omega-3, bơ (avocado) và một số thực phẩm chống viêm khác giúp cải thiện sức khỏe da.

Sắc tố da và những bệnh lý liên quan không chỉ ảnh hưởng đến thẩm mỹ mà còn phản ánh tình trạng sức khỏe bên trong cơ thể. Việc nhận biết sớm, hiểu rõ nguyên nhân và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp sẽ giúp kiểm soát tốt hơn các rối loạn sắc tố.