Bệnh thương hàn: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều trị

Thương hàn do vi khuẩn Salmonella Typhi gây ra, thường lây truyền gián tiếp qua thực phẩm bị nhiễm khuẩn, hoặc lây trực tiếp từ người sang người. Điều trị và dự phòng bệnh thông thường bằng kháng sinh, tiêm vắc xin.

Bệnh thương hàn là gì?

Thương hàn (Typhoid Fever) là bệnh nhiễm trùng nghiêm trọng do vi khuẩn Salmonella Typhi (S. Typhi) gây ra. Nguồn lây nhiễm chủ yếu là nước hoặc thực phẩm bị nhiễm phân/ nước tiểu của người mắc bệnh, thực phẩm chưa nấu chín, sữa chưa tiệt trùng…

Nguyên nhân gây bệnh thương hàn

Chủng vi khuẩn gây bệnh thương hàn là Salmonella enterica subspecies enterica, serovar Typhi hay Salmonella Typhi (S. Typhi). Bệnh lây truyền qua đường phân – miệng, phổ biến nhất là lây truyền gián tiếp qua thực phẩm chưa nấu chín, nước uống bị dây nhiễm phân có vi khuẩn.

Ở vùng dịch thương hàn, ruồi có thể mang vi khuẩn trong chân rồi đậu lên thức ăn làm dây nhiễm thức ăn. Một số ít trường hợp bệnh được lây truyền trực tiếp từ người bệnh qua người khác sống chung nhà, hay qua sinh hoạt tình dục qua đường miệng; hoặc có thể nhân viên phòng xét nghiệm bị lây khi làm việc với vi khuẩn.

Đối tượng dễ mắc bệnh thương hàn

Đối tượng dễ mắc bệnh thương hàn là những người sống ở vùng không có nước sạch và điều kiện vệ sinh không đảm, hay ăn thức ăn bên ngoài nhà (thức ăn đường phố như kem cây, xi-rô đá, xà lách trộn…), không có thói quen rửa tay với xà phòng thường xuyên, và có người nhà hoặc bà con mắc bệnh. Trong đó trẻ em và người già là đối tượng nguy cơ cao nhất.

Ở các nước công nghiệp hóa, điều kiện sống được cải thiện và việc đưa thuốc kháng sinh vào sử dụng đã làm giảm đáng kể tỷ lệ mắc bệnh và tử vong do bệnh thương hàn. Tuy nhiên, căn bệnh này vẫn tiếp tục là vấn đề sức khỏe cộng đồng đáng lo ngại ở nhiều quốc gia đang phát triển thuộc các khu vực như Châu Phi, Đông Địa Trung Hải, Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương.

Theo thống kê năm 2019, mỗi năm có 9 triệu ca mắc bệnh thương hàn, gây ra khoảng 110.000 ca tử vong [1].

Triệu chứng bệnh thương hàn

Những triệu chứng thương hàn thông thường như sau:

1. Triệu chứng ban đầu

Sau khi tiếp xúc với vi khuẩn gây bệnh khoảng 1 – 3 tuần những triệu chứng đầu tiên mới bắt đầu xuất hiện, điển hình như:

• Sốt cao trên 39 độ, tăng nhanh trong 1 đêm, sau đó giảm vào sáng hôm sau, rồi tiếp tục tăng giảm bất thường [2]
• Đau đầu
• Ớn lạnh
• Yếu và mệt mỏi trong người
• Đau nhức cơ bắp
• Đổ mồ hôi
• Ho
• Mất cảm giác thèm ăn
• Tiêu chảy hoặc táo bón
• Phát ban các đốm màu hồng ở ngực hoặc bụng

2. Triệu chứng về sau

Vài tuần sau khi các triệu chứng trên xuất hiện, người bệnh cũng có thể bị sưng và đau dạ dày nghiêm trọng hoặc nhiễm trùng huyết, ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể. Một số biến chứng nghiêm trọng có thể xuất hiện với những dấu hiệu cảnh báo điển hình như:

• Mất khả năng chú ý
• Sốt cao
• Các triệu chứng về não, chẳng hạn như lú lẫn hoặc co giật
• Ho ra máu hoặc nôn ra máu
• Đau dạ dày nghiêm trọng
• Phân lẫn máu hoặc có màu đen, đặc, dính

Các giai đoạn của bệnh thương hàn

Bệnh thương hàn điển hình diễn tiến theo 3 giai đoạn sau đây:

• Thời kỳ khởi phát: Xảy ra trong tuần đầu tiên, bệnh khởi phát từ từ với sốt tăng dần mỗi ngày (sốt hình bậc thang), nhức đầu, chán ăn, mệt mỏi, táo bón
• Thời kỳ toàn phát: Thời kì này kéo dài 1-2 tuần. Sốt cao liên tục 39-40 độ C [3], lạnh run, tiêu lỏng vài lần trong ngày. Bệnh nhân đừ, tri giác u ám, thỉnh thoảng có thể nói sảng, có thể có ho khan, chảy máu cam, nổi sẩn hồng ban ở ngực, nổi vài ngày và tự hết. Khi khám bệnh, bác sĩ có thể ghi nhận gan lách to. Các biến chứng “nếu có” xảy ra trong thời kì này.
• Thời kỳ lui bệnh: sốt bắt đầu giảm dần, người bệnh bắt đầu biết thèm ăn và ăn ngon miệng, sức khỏe dần dần hồi phục. Tuy nhiên, S. Typhi vẫn có thể sống trong túi mật mà không gây ra triệu chứng. Do đó, ở giai đoạn này, người bệnh vẫn có khả năng lây nhiễm, tuyệt đối không nên chủ quan.

Ngày nay, hầu hết bệnh nhân đều được điều trị sớm bằng kháng sinh nên bệnh cảnh diễn tiến đầy đủ điển hình như trên ít gặp.

Biến chứng của bệnh cảm thương hàn

Trong thời kì toàn phát, bệnh cảm thương hàn có thể làm tổn thương thành ruột nghiêm trọng. Khi thành ruột bị suy yếu, một phần thức ăn được tiêu hóa có thể rò rỉ ra khỏi ruột và lan ra khắp cơ thể, dẫn đến nhiễm trùng máu. Các biến chứng nguy hiểm của bệnh có thể kể đến như:

• Chảy máu tiêu hóa
• Thủng ruột
• Viêm cơ tim
• Viêm gan
• Viêm túi mật
• Viêm màng não

Vì vậy, khi có những triệu chứng nghi ngờ mắc bệnh thương hàn, người bệnh cần đến ngay các cơ sở y tế hoặc bệnh viện chuyên khoa để được điều trị kịp thời, tránh xảy ra những biến chứng nặng nề do bệnh mang lại.

Cách chẩn đoán thương hàn

Để chẩn đoán sốt thương hàn, ban đầu, bác sĩ sẽ hỏi về bệnh sử, triệu chứng gặp phải, thời gian, địa điểm du lịch gần đây, nguy cơ tiếp xúc với người bệnh… Sau đó, một số xét nghiệm quan trọng và cần thiết có thể được chỉ định để xác định nguyên nhân chính xác, bao gồm:

• Xét nghiệm máu
• Xét nghiệm mẫu phân
• Xét nghiệm nước tiểu
• Xét nghiệm tủy xương
• Chụp X-quang phổi
• Siêu âm bụng

Phương pháp điều trị bệnh thương hàn

Sử dụng thuốc kháng sinh là phương pháp điều trị hiệu quả được chỉ định phổ biến nhất trong điều trị bệnh thương hàn. Việc lựa chọn kháng sinh và thời gian điều trị sẽ tùy thuộc vào tình trạng nhiễm khuẩn của người bệnh, tính nhạy cảm của vi khuẩn gây bệnh, cơ địa của người bệnh và chức năng gan-thận của người bệnh.

Các nhóm kháng sinh có thể được lựa chọn hiện nay để điều trị bệnh bao gồm: Fluoroquinolones, Marolide, Cephalosporin, Carbapenem [4].

Bên cạnh điều trị đặc hiệu bằng kháng sinh, các điều trị khác cũng nên được tiến hành song song, bao gồm :

• Điều trị biến chứng: Biến chứng tiêu hóa (xuất huyết tiêu hóa, thủng ruột,…): Truyền máu khi mất máu ồ ạt, có khi cần phải phẩu thuật cắt đoạn ruột để cầm máu, khâu chỗ thủng…
• Điều trị nâng đỡ: Bệnh nhân cần được nghỉ ngơi. Bù nước điện giải bằng đường uống (Oresol) hoặc đường tĩnh mạch.
• Hỗ trợ dinh dưỡng: Thủng ruột trong bệnh thương hàn là do cơ chế gây bệnh của vi khuẩn gây ra không phải do thức ăn. Vì vậy, người bệnh không nên kiêng ăn, mà nên cho ăn các món ăn đầy đủ chất dinh dưỡng và dễ tiêu.

Chăm sóc bệnh nhân nhiễm thương hàn

Ngoài việc tuân theo đúng phác đồ điều trị y tế của bác sĩ, bệnh nhân nhiễm thương hàn cần xây dựng chế độ ăn uống điều độ, lành mạnh để đảm bảo bệnh diễn tiến tích cực. Các biện pháp cụ thể như sau:

• Ăn thực phẩm dễ tiêu hóa và giàu chất dinh dưỡng như: rau nấu chín (tránh rau sống), trái cây tươi, ngũ cốc…
• Bổ sung protein lành mạnh từ trứng, thịt gà, cá, đậu phụ…
• Uống sữa, sữa chua và phô mai ít béo hoặc không béo
• Uống nhiều nước
• Tránh các loại thực phẩm cay nóng, nhiều chất béo vì có thể gây khó tiêu và làm trầm trọng hơn triệu chứng bệnh.

Phòng ngừa bệnh thương hàn

Bệnh thương hàn có thể được phòng ngừa hiệu quả thông qua các biện pháp sau đây:

1. Vắc xin

Có hai loại vắc-xin phòng bệnh thương hàn, có khả năng làm giảm nguy cơ mắc bệnh cao. Vắc-xin không có tác dụng vĩnh viễn, mỗi người cần tiêm thêm liều theo chỉ định để đạt hiệu quả tối ưu. Hai loại này bao gồm:

• Vắc-xin đường uống: Vắc-xin phòng bệnh đường uống là bốn viên thuốc uống cách ngày, dùng cho trẻ từ 5 tuổi trở lên. Vì là vắc-xin vi khuẩn sống nên không được dùng cho người suy giảm miễn dịch, người đang dùng kháng sinh.
• Vắc-xin đường tiêm: Vắc-xin tiêm phòng đường tiêm là một mũi tiêm duy nhất, khuyến cáo tiêm ít nhất 2 tuần trước khi di chuyển đến khu vực dịch bệnh để đảm bảo cơ thể có đủ thời gian tạo kháng thể. Trẻ em trên 2 tuổi có thể tiêm loại vắc-xin này, sau đó tiêm lại 3 năm/ lần để đạt hiệu quả cao nhất.

2. Thực phẩm

Chế độ ăn uống lành mạnh, khoa học cũng là biện pháp quan trọng giúp hỗ trợ phòng bệnh thương hàn hiệu quả, cụ thể như sau:

• Tránh ăn trái cây và rau sống
• Ăn thực phẩm đã được nấu chín, đóng gói hoặc đồ còn tươi, nóng để tránh nhiễm bẩn
• Sử dụng nước đóng chai để đánh răng, ăn uống, làm đá
• Tránh uống sữa chưa được tiệt trùng

Ngoài ra, mỗi người cũng cần chú trọng chế độ sinh hoạt khoa học, lành mạnh để hạn chế nguy cơ bị nhiễm vi khuẩn:

• Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước, đặc biệt là trước khi ăn, chế biến thức ăn và sau khi đi vệ sinh.
• Không chế biến thức ăn cho người khác khi đang bị bệnh
• Luôn vệ sinh bề mặt nấu ăn, dụng cụ chế biến bằng nước sạch khuẩn trước và sau khi sử dụng.

Câu hỏi thường gặp

Dưới đây là phần giải đáp một số thắc mắc thường gặp liên quan đến bệnh thương hàn:

1. Bệnh thương hàn có tái phát không?

Miễn dịch tạo ra sau mắc bệnh thương hàn không bền vững. Do vậy, bệnh có thể tái phát nếu người bệnh không thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng ngừa kể trên

2. Bệnh thương hàn có nguy hiểm không?

Sốt thương hàn có nguy hiểm không? Bệnh không được điều trị kịp thời hoặc đúng cách có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, chẳng hạn như chảy máu tiêu hóa, thủng ruột, viêm tụy, viêm màng não…, thậm chí là tử vong (tỷ lệ 1% đến 2%).

3. Bệnh thương hàn có khả năng lây không?

Bệnh có thể lây truyền từ người này sang người khác. Nguồn lây nhiễm chủ yếu là nước hoặc thực phẩm bị nhiễm phân/ nước tiểu của người mắc bệnh, thực phẩm chưa nấu chín, trái cây sống, sữa chưa tiệt trùng… Ngoài ra, người bệnh đã hồi phục, không còn triệu chứng vẫn có thể lây bệnh, thậm chí kéo dài sau 1 năm hoặc lâu hơn.

4. Sự khác nhau giữa bệnh thương hàn và sốt phát ban là gì?

Sốt phát ban là một triệu chứng, có thể xuất hiện trong nhiều bệnh khác nhau, thường do virus, việc điều trị chủ yếu là điều trị triệu chứng và nâng đỡ tổng trạng. Trong giai đoạn toàn phát của bệnh thương hàn, người bệnh có thể phát ban. Tuy nhiên, bệnh do vi khuẩn gây ra, do vậy, bên cạnh phát ban, người bệnh còn có các biểu hiện nhiễm trùng khác như: sốt lạnh run, vẻ mặt đừ… và cần phải dùng kháng sinh để điều trị.

5. Bệnh thương hàn kéo dài bao lâu?

Bệnh thương hàn thường kéo dài từ 7 đến 10 ngày nếu được điều trị ngay khi các triệu chứng đầu tiên xuất hiện. Trong trường hợp không được can thiệp điều trị hoặc điều trị muộn, bệnh có thể kéo dài 3 tuần hoặc lâu hơn.

Trên đây là bài viết tổng hợp thông tin chi tiết về bệnh thương hàn, triệu chứng, nguyên nhân, cách điều trị và phòng ngừa hiệu quả. Hy vọng thông qua những cập nhật trên, người bệnh đã có thêm nhiều cập nhật hữu ích để biết cách chăm sóc sức khỏe tốt hơn.