Mức an toàn bức xạ trong y tế là bao nhiêu? Làm sao để đảm bảo?

Mức bức xạ cao có thể gây hại tế bào, tăng nguy cơ ung thư và tổn thương mô. Vì vậy, quy định về “an toàn bức xạ” ra đời để bảo vệ người bệnh, nhân viên y tế và cộng đồng; đồng thời vẫn bảo đảm lợi ích chẩn đoán, điều trị từ bức xạ ion hoá.

Bài viết được tư vấn bởi BS.CKII Nguyễn Thế Hiển, Trưởng khoa Xạ trị, Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.

An toàn bức xạ là gì?

Theo khoản 20 Điều 3 Luật Năng lượng nguyên tử 2008, “an toàn bức xạ” là việc thực hiện các biện pháp chống lại tác hại của bức xạ, ngăn ngừa sự cố hoặc giảm thiểu hậu quả chiếu xạ đối với con người và môi trường.

Hầu hết các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh hiện nay đều nằm trong mức an toàn, và liều điều trị ung thư bằng bức xạ được kiểm soát chặt chẽ bởi hệ thống quốc tế.

Có thể bạn quan tâm: Bức xạ là gì? Phân loại, nguồn gốc và tác dụng

Các hiệu ứng bức xạ có thể ảnh hưởng gì đến cơ thể?

Ở mức tế bào, bức xạ có thể làm tổn thương DNA dẫn đến: tế bào chết; đột biến được truyền cho thế hệ tế bào sau; sai hỏng được sửa chữa một phần/gây biến đổi lâu dài. Về lâm sàng, hiệu ứng được chia 2 nhóm:

• Hiệu ứng mô/tổ chức (tissue reactions, trước đây gọi “xác định”): có ngưỡng liều, xuất hiện khi vượt ngưỡng, ví dụ đỏ da, bỏng tia, đục thủy tinh thể.
• Hiệu ứng ngẫu nhiên (stochastic): không có ngưỡng rõ, nguy cơ tăng theo liều, chủ yếu là ung thư và ảnh hưởng di truyền. (1)

Mức bức xạ bao nhiêu là an toàn theo từng đối tượng?

Định mức an toàn về bức xạ phụ thuộc vào loại bức xạ, nguồn phát, và đối tượng tiếp xúc. Dưới đây là các giới hạn tiếp xúc bức xạ an toàn theo từng nhóm đối tượng, dựa trên quy định của Ủy ban Quốc tế về Bảo vệ Bức xạ (ICRP).

Đối với nhân viên y tế

Nhân viên y tế, kỹ sư hạt nhân được phép tiếp xúc với liều bức xạ cao hơn vì công việc, mức an toàn bức xạ trong y tế được quy định như sau:

• Liều hiệu dụng: trung bình ≤ 20 mSv/năm trong 5 năm (≤ 100 mSv/5 năm), không vượt 50 mSv ở bất kỳ năm đơn lẻ nào.
• Thủy tinh thể: ≤ 20 mSv/năm, tính trung bình 5 năm (giới hạn được ICRP hạ thấp từ mức 150 mSv/năm trước đây).
• Da, tay/chân (liều tương đương): ≤ 500 mSv/năm.
• Khi nhân viên khai báo mang thai: liều tới phôi/thai nên ≤ ~1 mSv trong thời gian còn lại của thai kỳ.

Đối với người dân

Đối với người dân, mức giới hạn liều hiệu dụng là 1 mSv/năm (trừ liều chiếu xạ y tế và bức xạ tự nhiên). Mức này nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng khỏi các nguồn bức xạ nhân tạo không phải từ y tế.

Theo Ủy ban Quốc tế về Bảo vệ Phóng xạ (ICRP) quy định mức an toàn phóng xạ đối với người dân như sau:

• Liều hiệu dụng: trung bình ≤ 1 mSv/năm; có thể cho phép vượt tạm thời nhưng không quá 5 mSv trong một năm đơn lẻ, miễn là trung bình nhiều năm vẫn ≤1 mSv/năm.
• Thủy tinh thể (tương đương): ≤ 15 mSv/năm. (2)
• Da: ≤ 50 mSv/năm. Lưu ý: các giới hạn của công chúng không áp dụng cho người bệnh khi chẩn đoán/điều trị – nhóm này áp dụng nguyên tắc biện minh và tối ưu hoá liều riêng.

Đối với người thăm và chăm sóc người bệnh

ICRP khuyến nghị dùng mức khống chế liều (dose constraint) ~ 5 mSv cho mỗi đợt chăm sóc; nên hạn chế trẻ em và phụ nữ mang thai tham gia chăm sóc người bệnh trong vùng có bức xạ.

Có thể bạn quan tâm: Y học hạt nhân là gì? Vai trò và ứng dụng thực tế đời sống

Cách đảm bảo an toàn bức xạ trong y tế

Để đảm bảo an toàn bức xạ trong y tế cần tuân thủ các nguyên tắc và thực hiện các biện pháp sau:

Nguyên tắc cơ bản

Nguyên tắc 3 trụ cột “Thời gian – Khoảng cách – Che chắn”:

• Giảm thời gian ở vùng có bức xạ → liều nhận giảm tương ứng.
• Tăng khoảng cách tới nguồn tia → liều giảm theo bình phương khoảng cách.
• Che chắn bằng vật liệu phù hợp (chì, bê tông, kính chì…) và bố trí thiết bị bảo vệ.

Biện pháp thực hiện

Biện pháp vật lý

• Thiết kế phòng đạt chuẩn che chắn: tường/cửa/kính chì đúng bề dày tương đương với lớp chì được quy định để chắn bức xạ; cửa có cơ chế liên động, đèn/bảng cảnh báo, vùng kiểm soát – giám sát.
• Tối ưu thông số chụp/chiếu: kVp, mAs, thời gian chiếu; collimation; lọc tia; định vị chính xác để hạn chế chụp lặp lại.
• Phương tiện bảo vệ cá nhân & giám sát liều: áo chì, cổ giáp, kính chì, màn chì di động; đeo liều kế cá nhân và đọc liều định kỳ.

Kiểm định – hiệu chuẩn thiết bị định kỳ; bảo trì chủ động để ngăn sự cố.

Biện pháp hành chính

• Biện minh & tối ưu hóa chỉ định: chỉ chụp/chiếu khi lợi ích vượt rủi ro; cân nhắc phương thức không bức xạ (siêu âm, MRI) nếu phù hợp.
• Quy trình vận hành chuẩn (SOP) & đào tạo định kỳ cho nhân viên bức xạ; phân vai rõ ràng (bác sĩ chỉ định, kỹ sư vật lý y học, kỹ thuật viên).
• Quản lý hồ sơ liều cá nhân; phân vùng kiểm soát – giám sát; kiểm soát ra/vào khu vực có tia.
• Ứng phó sự cố bức xạ: kế hoạch, diễn tập định kỳ, báo cáo – điều tra nguyên nhân

Mức an toàn bức xạ khác nhau cho từng nhóm (nhân viên, người dân, người chăm sóc), trong đó mốc 20 mSv/năm (bình quân 5 năm) cho nhân viên và 1 mSv/năm cho người dân là chuẩn quốc tế được áp dụng rộng rãi. Tuân thủ nguyên tắc Thời gian – Khoảng cách – Che chắn, cùng các biện pháp vật lý và hành chính nêu trên, giúp tối đa hoá lợi ích y khoa và tối thiểu hoá rủi ro.

Khoa Xạ trị, BVĐK Tâm Anh quy tụ đội ngũ bác sĩ giàu kinh nghiệm, phối hợp đa chuyên khoa và trang thiết bị hiện đại; quy trình luôn bám sát chuẩn an toàn bức xạ, kiểm soát liều chặt chẽ cho người bệnh, thân nhân và nhân viên. Tại đây, người bệnh có thể yên tâm điều trị với phác đồ cá nhân hóa, đa mô thức, phối hợp liên chuyên khoa, góp phần nâng cao hiệu quả điều trị, an toàn, hồi phục sớm.