Theo Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (American Cancer Society – ACS)(1), xạ trị là phương pháp dùng các loại sóng hoặc hạt năng lượng cao như tia X, tia gamma, electron hay proton nhằm tiêu diệt hoặc gây tổn hại đến tế bào ung thư. Trong số đó, proton đang được quan tâm vì những đặc điểm riêng biệt. Vậy xạ trị proton là gì? Phương pháp này mang lại lợi ích gì? Hạn chế ra sao? Bài viết dưới đây sẽ phân tích cụ thể.
Xạ trị proton là một kỹ thuật xạ trị ngoài, sử dụng chùm hạt proton có năng lượng rất cao (160-230 MeV), di chuyển với tốc độ tương đương 70%-80% tốc độ ánh sáng để vào khối u. Proton là hạt tích điện có khối lượng, vì vậy đường đi có thể được dự đoán chính xác. Sau đó, proton dừng lại và giải phóng một luồng năng lượng (đỉnh Bragg). Vì proton tích tụ phần lớn năng lượng khi dừng lại ở một độ sâu nhất định trong cơ thể nên vùng cần điều trị ung thư sẽ nhận được phần lớn liều bức xạ. Mô khỏe mạnh chỉ nhận ít hoặc không nhận bức xạ.
Tìm hiểu thêm: Các phương pháp xạ trị chiếu ngoài phổ biến hiện nay
Hiện công nghệ chiếu xạ proton có hai phương pháp chính: chiếu xạ tán xạ kép (double-scattering irradiation) và quét chùm điểm (spot scanning irradiation), cụ thể:
Chiếu xạ tán xạ kép ngày nay ít được sử dụng. Chùm proton sau khi phát ra từ máy gia tốc sẽ được mở rộng bằng hai lá tán xạ, sau đó được điều chỉnh theo chiều sâu và chiều ngang để bao phủ toàn bộ khối u, tránh lan ra mô lành. Kỹ thuật này thường áp dụng cho khối u lớn, ở vị trí xa các cơ quan quan trọng như gan và phổi.
Đây là phương pháp hiện đại hơn, sử dụng chùm proton chiếu trực tiếp vào từng điểm của khối u, bám sát dữ liệu hình ảnh 3D. Nhờ đó có thể tập trung liều cao vào trung tâm khối u và giảm tối đa ảnh hưởng đến mô lành.
Phương pháp này thường được áp dụng trong điều trị ung thư não, u vùng đầu cổ và ung thư ở trẻ em. Các địa chỉ có xạ trị ung thư bằng proton được trang bị buồng chuyên dụng (Gantry). Gantry proton có khả năng xoay rộng (thường từ 180°–220°), kết hợp với bàn xoay để đạt được nhiều góc chiếu tối ưu. Gantry cố định (thường chiếu ngang) dùng phổ biến trong ung thư tuyến tiền liệt. Liệu pháp proton không phù hợp với các bệnh ung thư ảnh hưởng toàn thân như bạch cầu hay lympho ác tính.
Tìm hiểu thêm: Xạ trị là gì? Ưu điểm và khi nào cần?
Một số ưu điểm của phương pháp xạ trị bằng proton như:
Trong xạ trị thông thường bằng tia X, chùm tia sẽ xuyên qua cơ thể và giảm dần năng lượng trên đường đi. Vì vậy, cả mô lành trước và sau khối u đều nhận một phần bức xạ, làm tăng nguy cơ tác dụng phụ. Ngược lại, liệu pháp proton có cơ chế đỉnh Bragg, proton chỉ truyền năng lượng mạnh nhất tại khối u rồi dừng lại, không đi xuyên ra ngoài. Nhờ đó, mô lành xung quanh gần như không bị ảnh hưởng. Đây chính là ưu điểm nổi bật của xạ trị với máy proton so với phương pháp truyền thống.
Máy xạ trị ung thư proton giảm đáng kể tác dụng phụ nhờ khả năng dừng chùm tia ngay tại khối u, hạn chế ảnh hưởng đến mô lành xung quanh. Nhờ đó, các chức năng thần kinh quan trọng như lời nói, trí nhớ hay vận động được bảo vệ tốt hơn khi khối u nằm gần não. Ngoài ra, kỹ thuật này còn giảm thiểu lượng bức xạ chiếu vào những cơ quan quan trọng như tim, phổi hoặc tủy sống, đặc biệt hữu ích trong điều trị ung thư vú và ung thư cột sống.
Liệu pháp proton đặc biệt phù hợp cho trẻ em mắc ung thư vì giúp giảm nguy cơ tác dụng phụ lâu dài từ các phương pháp điều trị truyền thống. Đồng thời, kỹ thuật này còn hỗ trợ tránh chiếu xạ quá mức vào những vùng đã từng được thực hiện chiếu xạ trước đó, rất quan trọng trong trường hợp khối u tái phát tại hoặc gần vị trí ban đầu. (2)
Một số nhược điểm của kỹ thuật xạ trị bằng proton như:
Chi phí điều trị bằng liệu pháp proton thường cao hơn do hệ thống máy móc phức tạp và chi phí vận hành lớn. Hơn nữa, không phải lúc nào bảo hiểm cũng chi trả, trừ khi có bằng chứng rõ ràng cho thấy phương pháp này hiệu quả hơn. Do đó, người bệnh nên kiểm tra trước với công ty bảo hiểm.
Tham khảo: 1 lần xạ trị bao nhiêu tiền? Yếu tố ảnh hưởng chi phí xạ trị ung thư
Hiện, Việt Nam chưa có máy xạ trị proton nào đi vào hoạt động điều trị nên người bệnh có thể phải ra nước ngoài để tiếp cận dịch vụ. Quá trình điều trị thường kéo dài nhiều tuần, đòi hỏi sự sắp xếp về thời gian và chi phí đi lại. Điều này có thể gây thêm áp lực cho cả người bệnh và gia đình trong suốt quá trình chữa trị.
Thời gian lập kế hoạch thường lâu hơn so với xạ trị photon, trung bình từ vài ngày đến khoảng 1–2 tuần tùy mức độ phức tạp của ca bệnh. Một số trường hợp đặc biệt có thể mất lâu hơn. Nếu tình trạng bệnh cần điều trị gấp, bác sĩ có thể khuyến nghị dùng phương pháp truyền thống thay thế. Điều này giúp đảm bảo người bệnh không bị trì hoãn trong quá trình điều trị. (3)
Quy trình chiếu xạ bằng hạt proton bao gồm các bước sau:
Liệu pháp proton thường được sử dụng để điều trị ung thư và các khối u lành tính (không phải ung thư) ở trẻ em và người lớn. Chùm tia proton có thể được sử dụng để điều trị các khối u ở nhiều bộ phận khác nhau trên cơ thể:
Các chuyên gia đang nghiên cứu những lợi ích tiềm năng của liệu pháp chùm tia proton với các loại ung thư khác.
Để đặt lịch khám, tư vấn kỹ hơn về các phương pháp xạ trị tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách hàng có thể liên hệ theo thông tin:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Xạ trị proton là bước tiến quan trọng trong điều trị ung thư, mang lại hiệu quả cao nhờ khả năng tập trung liều chính xác vào khối u và hạn chế tổn thương mô lành xung quanh. Với những ưu điểm vượt trội về độ an toàn, giảm tác dụng phụ và nâng cao chất lượng sống, phương pháp này đang dần trở thành lựa chọn tối ưu cho nhiều người bệnh ung thư. Tuy nhiên, để được chỉ định phù hợp, người bệnh cần được thăm khám và tư vấn trực tiếp bởi bác sĩ chuyên khoa Xạ trị và Khoa học hạt nhân.
