Sốc nhiệt lạnh: Nguyên nhân, triệu chứng và cách xử trí

Khi nhắc tới sốc nhiệt, mọi người thường nghĩ đến sốc nhiệt do môi trường nắng nóng. Tuy nhiên vẫn có trường hợp ngược lại là sốc nhiệt lạnh. Căn bệnh này ít phổ biến hơn nhưng vẫn có thể gây nguy hiểm nếu không kịp thời nhận biết và xử lý đúng cách.

Sốc nhiệt lạnh là gì?

Sốc nhiệt lạnh là tình trạng nhiệt độ cơ thể đột ngột giảm xuống khi thay đổi môi trường có nhiệt độ cao sang nơi có nhiệt độ thấp nhanh như từ ngoài trời nắng nóng vào phòng lạnh. Lúc này cơ thể cần tiêu hao lượng lớn năng lượng dẫn tới suy yếu sức đề kháng. Những người có sức khỏe yếu hoặc hệ miễn dịch kém sẽ có nguy cơ cao gặp phải tình trạng này.

Nguyên nhân bị sốc nhiệt do lạnh

Có nhiều nguyên nhân gây ra sốc nhiệt do lạnh, chủ yếu xoay quanh các hoạt động sinh hoạt hằng ngày như: (1)

1. Điều hòa, máy lạnh

Tình trạng sốc lạnh do sốc nhiệt điều hòa thường xảy ra vào mùa hè hoặc trong những ngày nắng nóng nhiều.

2. Ngâm mình trong nước lạnh

Đột ngột ngâm mình hoặc tắm nước lạnh có thể gây ra phản ứng sinh lý là sốc nước lạnh. Việc này xảy ra ngay cả khi nhiệt độ nước không quá thấp. Sốc lạnh trong trường hợp này khiến cơ thể tăng thông khí (tình trạng mất cân bằng khi hít thở), tăng nhịp tim, tăng huyết áp; nghiêm trọng hơn là khiến bạn bất tỉnh, ngừng tim hoặc tử vong.

3. Thời tiết

Khi nền nhiệt đột ngột chuyển từ nóng sang lạnh gây ra sự chênh lệch lớn giữa ngày và đêm hoặc trong nhà – ngoài trời thì cũng gây ra nguy cơ sốc nhiệt lạnh. 

Triệu chứng sốc nhiệt lạnh

Khi bị sốc lạnh, cơ thể sẽ xuất hiện các dấu hiệu cảnh báo. Ngay khi thấy những biểu hiện dưới đây, bạn cần nhanh chóng tìm sự giúp đỡ từ mọi người xung quanh, kết hợp với hỗ trợ y tế để đảm bảo an toàn cho nạn nhân hoặc bản thân.

• Biểu hiện ban đầu: Da khô nóng, mệt mỏi, chóng mặt, đau đầu, buồn nôn, đổ mồ hôi nhiều, rối loạn ý thức,…
• Vấn đề hô hấp: Thở hổn hển, thở gấp, khó thở, khô họng, viêm mũi,…
• Vấn đề về tim và huyết áp: Nhịp tim và huyết tăng ngột ngột, cản trở lưu thông máu gây ảnh hưởng đến thần kinh

Khi nào cần gặp bác sĩ? 

Khi nạn nhân sốc nhiệt do lạnh có biểu hiện sau thì cần nhanh chóng đưa đến gặp bác sĩ càng nhanh càng tốt:

• Không cảm thấy khỏe lại sau khi nghỉ ngơi
• Có dấu hiệu lừ đừ, da tái xanh
• Nạn nhân rối loạn hô hấp hoặc co giật, bất tỉnh

Ai dễ bị sốc nhiệt lạnh?

Trẻ nhỏ, người lớn tuổi, người có sức khỏe kém, miễn dịch yếu là những đối tượng có nguy cơ cao dễ bị phản ứng sốc nhiệt. Ngoài ra những người mắc bệnh mạn tính như tim mạch, thận niệu, bệnh phổi hoặc có sử dụng các loại thuốc dễ khiến cơ thể mất nước (thuốc lợi tiểu, nhóm thuốc huyết áp, thuốc nhuận tràng,…) cũng cần cẩn trọng.

Sốc lạnh có nguy hiểm không?

Sốc nhiệt lạnh có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực, nguy hiểm đến sức khỏe. Khi tiếp xúc với nhiệt độ thấp, trung tâm giao cảm ở vùng đồi thị sau não bị kích thích.

Lúc này các mạch máu ngoại biên sẽ co lại gây ra phản ứng tạo nhiệt khiến nhiệt độ cơ thể tăng lên. Trong khi trước đó cơ thể đang ở môi trường nóng với tình trạng ra nhiều mồ hôi để hạ nhiệt. Sự thay đổi nhanh chóng này khiến cơ thể bị sốc nhiệt độ.

Ở mức độ nhẹ, người bệnh bị mệt mỏi, lờ đờ; nặng hơn có thể bị liệt mặt hoặc méo miệng do liệt dây thần kinh số 7 ngoại biên. Nghiêm trọng nhất là rơi vào trạng thái hôn mê đột quỵ với nguy cơ liệt nửa người, toàn thân hoặc mất  thức hoặc tử vong.

Chẩn đoán sốc nhiệt lạnh như thế nào?

Phương pháp chẩn đoán dựa vào đo nhiệt độ cơ thể kết hợp với  triệu chứng lâm sàng  và bối cảnh tiếp xúc với lạnh. Dưới đây là các bước chẩn đoán chi tiết:

1. Đo nhiệt độ cơ thể

Tiêu chuẩn vàng: Nhiệt độ cơ thể  dưới 35°C (đo bằng nhiệt kế y tế chuyên dụng, có khả năng đo nhiệt độ thấp).

• 35–32°C: Hạ thân nhiệt nhẹ.
• 32–28°C: Hạ thân nhiệt trung bình.
• Dưới 28°C: Hạ thân nhiệt nặng, nguy cơ tử vong cao.

2. Đánh giá triệu chứng lâm sàng

2.1. Giai đoạn sớm

• Run rẩy không kiểm soát (triệu chứng điển hình).
• Da lạnh, tái hoặc tím tái.
• Nói lắp, phối hợp vận động kém.
• Mệt mỏi, thở nông.

2.2. Giai đoạn nặng

• Ngừng run (do cơ thể cạn kiệt năng lượng).
• Lú lẫn, mất định hướng.
• Nhịp tim chậm, huyết áp tụt.
• Thở yếu, giảm ý thức hoặc hôn mê.

3. Khai thác bối cảnh

• Tiền sử tiếp xúc với môi trường lạnh (ví dụ: ở ngoài trời lạnh lâu, ngâm nước lạnh, mặc quần áo ướt).
• Đối tượng dễ tổn thương: người già, trẻ em, người nghiện rượu, bệnh nhân tim mạch, tiểu

4. Cận lâm sàng hỗ trợ

• Điện tâm đồ (ECG): Phát hiện rối loạn nhịp tim (vd: rung nhĩ, sóng Osborne – dấu hiệu đặc trưng của hạ thân nhiệt).
• Xét nghiệm máu:
  • Rối loạn điện giải (hạ kali, hạ đường huyết).
  • Nhiễm toan chuyển hóa.
  • Đông máu nội mạch (DIC) trong trường hợp nặng.
  • Chẩn đoán hình ảnh: Loại trừ chấn thương kèm theo (nếu có té ngã, tai nạn).

5. Chẩn đoán phân biệt

Cần phân biệt với các tình trạng có triệu chứng tương tự:

• Hạ đường huyết: Run, lú lẫn, nhưng nhiệt độ cơ thể bình thường.
• Nhiễm trùng huyết: Sốt hoặc hạ thân nhiệt, kèm theo dấu hiệu nhiễm trùng.
• Suy giáp nặng: Da khô, phù niêm, rụng lông tóc.
• Ngộ độc rượu/ma túy: Triệu chứng thần kinh tương tự.

Cách xử trí khi gặp tình huống sốc nhiệt lạnh

Khi bắt gặp người thân hoặc người khác bị sốc nhiệt, bạn nên tiến hành sơ cứu càng sớm càng tốt để hạn chế thấp nhất các ảnh hưởng xấu đến sức khỏe. Dưới đây là các bước cơ bản:

• Nhanh chóng đưa người bị sốc lạnh đến nơi có nhiệt độ trung bình, thông thoáng. Nếu sốc nhiệt do máy lạnh thì cần tăng nhiệt máy lạnh lên đồng thời mở cửa cho không khí lưu thông. Sau vài phút thì có thể tắt máy lạnh và bật quạt.
• Liên hệ ngay cơ sở y tế. Trong trường hợp nạn nhân không có dấu hiệu khỏe lại  thì cần đưa đến bệnh viện/ phòng khám gần nhất. Kể cả khi nạn nhân tỉnh táo lại thì vẫn nên thăm khám để kiểm tra sức khỏe toàn diện lại.
• Hô hấp nhân tạo nếu nạn nhân ngưng thở, mất ý thức. Kể cả khi bạn không thành tạo thao tác thì vẫn nên thực hiện thổi ngạt,  tim – điều này sẽ giúp ích rất nhiều cho nạn nhân.

Cách điều trị sốc lạnh như thế nào?

Điều trị sốc nhiệt lạnh cần tập trung vào kiểm soát phản ứng cấp tính của cơ thể khi tiếp xúc đột ngột với lạnh (đặc biệt là nước lạnh), đồng thời ngăn ngừa tiến triển thành hạ thân nhiệt hoặc các biến chứng nguy hiểm. Dưới đây là các bước xử trí chi tiết:

1. Sơ cứu ngay lập tức

Đưa nạn nhân ra khỏi môi trường lạnh, ví dụ: Kéo người bị rơi xuống nước lạnh lên thuyền/bờ càng nhanh càng tốt.

Kiểm soát nhịp thở:  

• Hướng dẫn nạn nhân thở chậm, sâu để tránh thở gấp quá mức (giảm nguy cơ ngạt nước hoặc mất ý thức).  
• Nếu nạn nhân hoảng loạn, trấn an họ tập trung vào hơi thở.  

Giữ đầu nổi trên mặt nước (nếu chưa thể lên bờ ngay): Tư thế nổi tự cứu (ví dụ: ôm đầu gối, thả nổi ngửa).  

 2. Ngăn mất nhiệt tiếp diễn

• Cởi bỏ quần áo ướt, lau khô cơ thể bằng khăn khô.  
• Quấn chăn/chăn giữ nhiệt để giữ ấm, tránh gió lùa.  
• Tránh cử động mạnh, thực hiện động tác đột ngột như bơi mạnh, vùng vẫy,…vì có thể gây rối loạn nhịp tim.  

 3. Theo dõi và hỗ trợ y tế

Kiểm tra dấu hiệu sinh tồn như nhịp tim, nhịp thở, ý thức. Nếu nạn nhân ngừng thở, tiến hành hồi sức tim phổi ngay lập tức.

Biện pháp phòng ngừa sốc nhiệt do lạnh

Để để phòng sốc nhiệt do lạnh, chúng ta nên lưu ý một số điều sau:

• Đảm bảo giữ ấm cơ thể: Vào những ngày trời lạnh hoặc phải tiếp xúc với môi trường lạnh thì bạn cần chú ý giữ ấm các vùng ngực, cổ, mũi, lưng, chân, tay,… Với trẻ nhỏ và người già, người sức khỏe yếu cần hạn chế ra ngoài khi trời quá lạnh.
• Không nên tắm nước lạnh khi tắm khuya: Đêm khuya là thời điểm nhiệt độ hạ thấp, nếu tắm nước lạnh rất dễ dẫn tới cảm lạnh, tăng hoặc giảm huyết áp đột ngột, tắc nghẽn máu não, đột quỵ,…
• Không thay đổi môi trường nhiệt độ đột ngột như từ nhà  ra ngoài hoặc từ ngoài trời nóng vào máy lạnh.
• Vận động thể dục, thể thao để nâng cao sức khỏe. Kể cả khi trời lạnh thì bạn vẫn nên tập thể dục, chỉ là cần vận động nhẹ nhàng,từ từ để cơ thể làm quen với nhiệt độ cũng như cần giữ ấm cơ thể.
• Giữ vệ sinh: Đặc biệt là vệ sinh đường hô hấp (mũi, họng, hầu) để phòng ngừa vi sinh vật gây bệnh
• Ăn uống dưỡng chất đầy đủ, hạn chế ăn đồ lạnh.

Câu hỏi thường gặp

1. Hạ thân nhiệt và sốc lạnh có giống nhau không?

Sốc nhiệt lạnh và hạ thân nhiệt là hai khái niệm thường bị nhầm lẫn do đều liên quan đến phản ứng của cơ thể với nhiệt độ thấp. Tuy nhiên, chúng khác nhau về cơ chế, triệu chứng và cách xử lý.

• Sốc lạnh: Phản ứng sinh lý tức thì khi cơ thể tiếp xúc đột ngột với nước/lạnh, gây co mạch, tăng nhịp tim, thở gấp.
• Hạ thân nhiệt: Tình trạng mất nhiệt kéo dài, khiến nhiệt độ cơ thể giảm xuống dưới 35°C, ảnh hưởng đến chức năng sống

Khi bản thân hoặc bắt gặp người khác bị sốc nhiệt lạnh thì việc đầu tiên cần làm là đưa nạn nhân ra khỏi môi trường gây sốc nhiệt. Tiếp theo đó là tiến hành sơ cấp cứu ngay trong lúc chờ đơn vị y tế đến để tranh thủ thời gian, giảm thiểu tối đa các tác động xấu đến sức khỏe. Trẻ em, người cao tuổi, người có sức khỏe yếu là những đối tượng cần cẩn trọng trong việc thay đổi môi trường nhiệt độ