Trong hệ thống nội tiết, tuyến yên được xem là tuyến chính, tiếp nhận thông tin từ bộ não rồi truyền tải đến những tuyến khác. Chức năng tuyến yên rất quan trọng, do đó cơ quan này cần được quan tâm tầm soát định kỳ các bất thường có thể xảy ra. Xem bài viết của Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh dưới đây để có thêm được nhiều thông tin của tuyến yên.
Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Trung tâm Thông tin Y khoa, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP.HCM.
Khi tuyến yên có bất kỳ vấn đề hay bệnh lý gì, cơ thể sẽ gặp nhiều triệu chứng, biến chứng liên quan, ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống của người bệnh, thậm chí đe dọa tính mạng. Vậy tuyến yên là gì? Vị trí tuyến yên nằm ở đâu, có cấu tạo và chức năng như thế nào?
Tuyến yên (tuyến não thùy) là tuyến nội tiết có khối lượng khoảng 0,5 g, kích thước như hạt đậu. Đường kính của tuyến yên ước tính khoảng 1,25 cm. Tuyến yên có nhiệm vụ chỉ đạo hầu hết các tuyến nội tiết khác hoạt động. Đôi khi tuyến yên còn được gọi là tuyến chủ. (1)
Trong cơ thể, các tuyến nội tiết là cơ quan có khả năng tạo ra một hoặc nhiều chất, ví dụ như nước mắt, mồ hôi, dịch tiêu hóa, nội tiết tố (hormone)… Các tuyến nội tiết sẽ trực tiếp giải phóng hormone đi vào máu. Nội tiết tố là các chất hóa học có thể phối hợp với những chức năng khác nhau của cơ thể bằng cách mang tín hiệu đến từng cơ quan, da, mô,… thông qua đường máu. Các tín hiệu sẽ cho cơ thể biết phải làm gì và lúc nào nên làm.
Tuyến yên nằm ở khu vực rỗng của xương bướm (sella turcica), tại đáy não, phía sau sống mũi. Cụ thể, vị trí tuyến yên nằm tại sàn não thất ba, bên trong hố yên của thân xương bướm.
Tuyến yên nằm bên dưới nơi giao thoa thị giác. Đây là điểm mà sợi thần kinh thị giác bắt chéo nhau. Đồng thời, tuyến này cũng nằm giữa các động mạch cảnh trong. Vị trí tuyến yên rất gần với vùng hạ đồi, dính liền dưới não, được một cấu trúc xương che chở.
Chúng ta đã biết tuyến yên là gì, vị trí nằm ở đâu, tiếp theo hãy cùng tìm hiểu về cấu tạo của cơ quan này. Tuyến yên được chia thành 3 thùy, cụ thể như sau: (2)
Thùy trước tuyến yên (tuyến yên bạch) gồm có 3 phần là phần phễu, trung gian và phần xa (phần hầu). Tính chất của thùy trước là một tuyến nội tiết thật sự, bao gồm 2 loại tế bào là ưa acid và ưa kiềm. Tế bào ưa acid sẽ tiết ra prolactin và hormone GH. Tế bào ưa kiềm sẽ tiết ra lipoprotein, LH, FSH, TSH, ACTH,…
Những loại hormone này sẽ tham gia vào nhiều hoạt động có vai trò quan trọng trong cơ thể, điển hình là quyết định sự phát triển của tuyến sinh dục (FSH, LH) và khả năng tăng trưởng của cơ thể (GH). Bên cạnh đó, các hormone kể trên còn giúp điều hòa hầu hết những tuyến nội tiết khác.
Thùy sau của tuyến yên có những tế bào giống các tế bào mô thần kinh đệm và không thể bài tiết hormone. Nơi đây sẽ chứa những loại hormone do vùng dưới đồi tiết ra là oxytocin và vasopressin. Trong đó, vasopressin (ADH) là loại hormone có khả năng làm gia tăng sự hấp thu nước tại ống góp và ống lượn xa. Trường hợp thiếu hormone ADH, nước sẽ không được tái hấp thu ở thận dẫn đến bệnh đái tháo nhạt.
Đối với oxytocin, đây là loại hormone có khả năng làm gia tăng sự co bóp cơ tử cung. Nồng độ oxytocin trong máu của mẹ bầu thường tăng cao. Đến khi lâm bồn, oxytocin sẽ có tác dụng làm cơ tử cung co bóp mạnh và đẩy thai nhi ra bên ngoài.
Thùy giữa tuyến yên thông thường chỉ phát triển ở trẻ nhỏ. Bên cạnh đó, cơ quan này thường tiến triển mạnh mẽ ở động vật cấp thấp. MSH do thùy giữa tuyến yên tiết ra có thể phân bố sắc tố cho làn da. Tuyến yên sẽ được cung cấp máu từ động mạch tuyến yên trên và dưới. Cả hai động mạch kể trên đều xuất phát từ động mạch cảnh trong.
Tuyến yên tạo ra những hormone nào cũng là vấn đề cần quan tâm. Thùy trước của tuyến yên sẽ sản xuất và giải phóng một số loại hormone dưới đây: (3)
Thùy sau tuyến yên có khả năng lưu trữ, giải phóng một số loại hormone, tuy nhiên vùng dưới đồi sẽ sản xuất, tạo ra chúng, cụ thể bao gồm:
Tìm hiểu thêm vai trò của Hệ trục Não bộ Tuyến yên Tuyến sinh dục
Tuyến yên có nhiệm vụ chính là sản xuất, giải phóng những loại hormone giúp cơ thể thực hiện một số chức năng quan trọng như sự phát triển, trao đổi chất, sinh sản, phản ứng với chấn thương hoặc căng thẳng, cân bằng natri (muối) và nước, chuyển dạ, sinh con,…
Chức năng tuyến yên trước là sản sinh những loại hormone có khả năng điều hòa các hoạt động trong cơ thể trên phạm vi rất rộng, từ sự tăng trưởng cho đến sinh sản. Vùng dưới đồi sẽ kiểm soát quá trình sản xuất hormone ở thùy trước tuyến yên. Tại đây có ít nhất 7 loại hormone khác nhau sẽ được tiết ra. Mặt khác, chỉ 2 loại hormone được sản sinh ở thùy sau tuyến yên. Sau đó, các hormone tuyến yên có thể kích thích tuyến nội tiết đích để sản xuất hormone riêng nhằm thúc đẩy tốc độ chuyển hóa.
Các chất mà tuyến yên tiết ra sẽ đi khắp nơi trong cơ thể thông qua đường máu. Vốn là một bộ phận của hệ thống nội tiết, tác dụng của tuyến yên thể hiện qua việc điều khiển nhiều chức năng. Trên thực tế, tuyến yên góp phần quan trọng nhất trong việc tạo sữa, điều tiết sự tăng trưởng và kiểm soát quá trình hoạt động của tất cả những tuyến nội tiết khác.
Tuyến yên còn điều khiển cả chức năng tình dục. Bộ phận này cũng góp phần điều hòa sự trao đổi chất (cách cơ thể chuyển đổi và quản lý nguồn năng lượng từ thức ăn). Ngoài ra, tuyến yên còn tác động đến hoạt động của một số bắp cơ, thận cùng nhiều cơ quan khác.
Tại tuyến yên có thể xuất hiện một số bệnh lý nguy hiểm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, thậm chí đe dọa tính mạng. Dưới đây là các bệnh về tuyến yên thường gặp mà mọi người cần lưu ý, cảnh giác: (4)
U tuyến yên thường là khối u dạng lành tính (không phải ung thư) xuất hiện ở tuyến yên. Ước tính u tuyến yên chiếm khoảng 10 – 15% trên tổng số khối u có thể phát triển bên trong hộp sọ. Loại u này thường phát triển với tốc độ chậm.
Tuy nhiên, nếu khối u có kích thước lớn sẽ khiến các cấu trúc lân cận bị ảnh hưởng, dẫn đến một số triệu chứng. Cụ thể như dây thần kinh thị giác sẽ bị chèn ép, gây ra chứng rối loạn thị lực (còn gọi là mất thị lực ngoại vi). Tình trạng chảy máu trong cũng có thể xuất hiện ở khối u tuyến yên lớn nhưng ít gặp hơn.
Một vài u tuyến yên có thể giải phóng hormone tuyến yên dư thừa, còn được gọi là u tuyến chức năng (tiết). Bên cạnh đó cũng có các u tuyến yên không hoạt động. Loại u này sẽ không giải phóng hormone.
Có một vài loại u tuyến yên hoạt động khác nhau, phụ thuộc vào loại hormone mà chúng tiết ra. Prolactinoma là u tuyến hoạt động phổ biến nhất, có thể giải phóng prolactin dư thừa. Bác sĩ thường chữa trị prolactinoma bằng thuốc. Những khối u tuyến yên giải phóng hormone hoặc phát triển quá lớn cần được can thiệp, điều trị. Phương pháp điều trị phổ biến là thực hiện phẫu thuật.
Suy tuyến yên là tình trạng tuyến yên bị suy giảm chức năng, dẫn đến bị thiếu một, nhiều hay tất cả những loại hormone do tuyến nội tiết này sản sinh ra. Đa phần những trường hợp suy tuyến yên đều có liên quan đến hiện tượng thiếu hụt một hay nhiều loại hormone. Người bệnh thường bị suy tuyến yên sau khi làm phẫu thuật tuyến yên hay bức xạ não. Một vài tổn thương ở tuyến yên hoặc vùng dưới đồi cũng có thể gây ra bệnh suy tuyến yên.
Những vấn đề sức khỏe có thể xảy ra do thiếu hụt hormone tuyến yên điển hình gồm có:
Việc chữa trị suy tuyến yên được thực hiện bằng cách sử dụng liệu pháp thay thế những hormone bị thiếu, đồng thời theo dõi mức độ thông qua hình thức xét nghiệm máu.
Đột quỵ tuyến yên có nhiều yếu tố nguy cơ và nguyên nhân, điển hình là khi người bệnh bị một số bệnh như chấn thương đầu, tăng huyết áp, từng làm đại phẫu tim hoặc đang được chữa trị bằng thuốc chống đông máu,… Các triệu chứng thường là cấp tính, khởi phát đột ngột. Thế nhưng vẫn có một vài ca bệnh chỉ biểu hiện dấu hiệu bán cấp, diễn ra từ từ. Dưới đây là các triệu chứng đột quỵ tuyến yên điển hình:
Hormone ADH suy giảm có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng sinh lý tại thận. Người bệnh nên cẩn trọng, cảnh giác nếu thấy cơ thể gặp phải những triệu chứng dưới đây:
Bệnh to cực chi xảy ra khi tuyến yên tiết hormone tăng trưởng quá nhiều. Điều này làm một vài bộ phận trên cơ thể bị to ra, ví dụ như bàn chân, bàn tay hoặc/và những cơ quan khác, đồng thời dẫn đến các vấn đề bất lợi trong việc trao đổi chất.
Khi tuyến yên tiết quá nhiều hormone vỏ thượng thận (ACTH), người bệnh có thể mắc bệnh cushing. Căn bệnh này khiến tuyến thượng thận sản sinh quá nhiều cortisol. Bên cạnh đó, người bệnh còn bị tăng cân nhanh tại một số khu vực nhất định trên cơ thể, gặp phải chứng tăng đường huyết, có khả năng phát triển thành tiểu đường loại 2.
Để đặt lịch thăm khám, tư vấn các vấn đề về sức khỏe tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, Quý khách vui lòng liên hệ:
HỆ THỐNG BỆNH VIỆN ĐA KHOA TÂM ANH
Tóm lại, tuyến yên có vai trò, chức năng vô cùng quan trọng trong hệ thống nội tiết. Nếu không may gặp phải bất kỳ triệu chứng bất thường nào nghi ngờ có liên quan đến tuyến yên, người bệnh cần nhanh chóng đến bệnh viện thăm khám, điều trị.
